Nguồn gốc sâu xa của tập tục đốt vàng mã trong tâm thức người cổ đại (phần 3)

Phần 3 của loạt bài về nguồn gốc tập tục vàng mã;do VnReview tổng hợp và phân tích: Những con số giật mình về vàng mã, đồ mã ngày nay, lý giải của các chuyên gia văn hóa trước thực trạng vàng mã tràn lan.

< Nguồn gốc sâu xa của tập tục đốt vàng mã trong tâm thức người cổ đại (phần 1)

< Nguồn gốc sâu xa của tập tục đốt vàng mã trong tâm thức người cổ đại (phần 2)

< iPhone, iPad giá 150k bán đắt như tôm tươi

Biến tướng vàng mã, đồ mã và những con số khổng lồ

Thời xưa, sau khi màn kịch "buôn thần bán thánh" nơi âm ty địa phủ của Vương Luân thành công thì nghề vàng mã lại được phục hưng ở Trung Quốc. Các nhà sản xuất đua nhau chế ra đồ mã đủ chủng loại. Thị trường vàng mã hiện nay ở Việt Nam và Trung Quốc, đất nước sản sinh ra vàng mã có lẽ còn phong phú hơn xưa rất nhiều. Với tư duy "trần sao âm vậy", ngoài vàng mã là tiền giấy, các làng nghề còn làm ra nhiều sản phẩm hàng mã khác đáp ứng đủ mọi nhu cầu sinh hoạt: áo quần, đồ trang sức, nhà cửa, gia cụ, điện thoại Iphone, thậm chí cả máy bay, xe "mẹc" hay "audi", du thuyền năm sao, nhà lầu, xe hơi, ti vi, điện thoại đời mới nhất. Đi kèm theo đó là một lượng lớn tiền âm phủ. Có giai đoạn thị trường vàng mã còn phát hành tiền polyme vàng mã có đầy đủ số seri, ký hiệu, hoa văn, mệnh giá như tiền polyme thật, chỉ khác ở chỗ có dòng chữ "Ngân hàng địa phủ". Dù trái quy định pháp luật nhưng loại tiền polyme âm phủ này cũng đã từng là một vấn nạn.

Theo các thống kê của Bộ Văn Hóa Thông Tin và VnExpress, năm 2003 có khoảng 50.000 tấn vàng mã được sử dụng trong 8.000 lễ hội trên cả ba miền, chưa bao gồm số lượng vàng mã xuất khẩu phục vụ kiều bào. Riêng tại Hà Nội, mỗi năm khoảng 400 tỷ đồng được tiêu tốn cho việc đốt vàng mã. Có nghĩa là, vàng mã, đồ mã đã khiến người dân ta chi tiêu hàng tỷ đồng tiền thật mỗi năm. 15 năm trôi qua, thực trạng đốt vàng mã vẫn tiếp tục phổ biến, lan tràn thái quá và thường xuyên được nhắc đến trên khắp các báo giấy, báo điện tử, nhất là những dịp lễ tết. Có lẽ số liệu chi dùng cho vàng mã trên cả nước trong thực tế những năm gần đây còn cao hơn nhiều.

Hiện nay, trung bình, giá một bộ đồ lễ vàng mã nhỏ từ 300 đến 500 nghìn đồng, bộ cỡ trung từ 700 nghìn-1,5 triệu đồng, những bộ kích cỡ to hơn dành để cúng việc lớn có thể lên tới cả trăm triệu đồng. Một con số khổng lồ gây giật mình là số tiền người dân bỏ ra cho vàng mã tại đền Bà Chúa Kho (Bắc Ninh) mỗi năm lên đến 300 tỉ đồng, gần bằng cả một thành phố Hà Nội! Thật đáng lo khi chúng ta đã và đang bỏ ra những khoản chi không nhỏ bằng tiền thật để mua lấy những món hàng đem lại sự an tâm về mặt tâm linh nhưng cũng đồng thời tiềm ẩn nhiều rủi ro về cháy nổ, ô nhiễm môi trường.

Cảnh trong đền Bà Chúa Kho đông đúc với những mâm lễ đầy tiền vàng mã (Ảnh: VNExpress)

Theo giáo sư tiến sĩ Nguyễn Chí Bền, Ủy viên Hội đồng di sản văn hóa quốc gia, việc cúng và đốt vàng mã cho ông bà tổ tiên, Thánh, Thần, Mẫu là tín ngưỡng dân gian, nhưng khi tình trạng này quá mức như ở nhiều nơi hiện nay thì không còn là tín ngưỡng mà đã trở thành mê tín, không thể chấp nhận được trong xã hội. Quá nhiều loại vàng mã gây ra hậu quả tồi tệ là lãng phí tiền thật chuyển thành vàng mã đem đốt, môi trường xung quanh các di tích, đền chùa không còn an toàn vì luôn có lửa cháy.

Đồ mã to là trái với truyền thống người Việt cổ

Biến tướng trong việc sản xuất và sử dụng đồ mã của một bộ phận người dân hiện nay là do hiểu sai nguồn gốc, ý nghĩa thật sự của vàng mã và lãng quên nhận thức về thế giới quan, vũ trụ quan của tổ tiên ta và người cổ đại nói chung.

Theo giáo sư Trần Lâm Biền, chuyên gia về văn hóa dân gian, tín ngưỡng tôn giáo Việt Nam, "thế giới nhận thức về năng lực của linh hồn là có khả năng không cùng. Bằng nghiệm chứng của người đời xưa: linh hồn của người chết có năng lực vô biên, phân thân tán thể, không lệ thuộc vào không gian, thời gian. Việc đi lại của người âm không cần phải đặt ra, bởi "tốc độ", di chuyển của linh hồn là tức thì. Vậy bắt các linh hồn phải dùng phương tiện giao thông để di chuyển có khác gì làm nghèo hèn đi cái năng lực của linh hồn đó".

Việc sản xuất các loại đồ mã có kích thước lớn bằng vật thật như voi, ngựa chỉ là "sự bịa đặt của những người mê tín dị đoan từ trong máu nên áp đặt cho thế giới bên kia. Không biết họ dựa trên nền tảng nào để đại diện cho người chết mà kéo lùi năng lực của người ở thế giới bên kia đến mức thấp hèn. Thực ra, họ có tội với người đã khuất mà tưởng như có công".

Trong quan điểm về vũ trụ của người Việt xưa (đã nêu trong phần 1), vũ trụ gồm 3 tầng thần linh, người sống và âm ty. Quy mô mỗi tầng khác nhau: tầng thần linh là những người rất to lớn, tầng âm ty là những người rất bé nhỏ. Do đó,"vàng mã làm to không dành cho người đã khuất và cũng không dành cho thần linh, vì với thần linh thì nó quá bé. Người đã khuất nhỏ bé, tượng to đe dọa người đã khuất nên đấy là điều cấm kỵ".

Giáo sư Trần Lâm Biền, chuyên gia về văn hóa dân gian, tín ngưỡng tôn giáo Việt Nam 

Tâm lý thích ganh đua và suy thoái niềm tin vào bản thân

Lý giải thực trạng đốt đồ mã to, vung tiền mua và đốt thật nhiều, theo giáo sư Biền, đó là do tâm lý ganh đua, chứng tỏ bản thân mình, "hiện nay người ta làm vàng mã to chỉ thể hiện sự khoe mẽ với đời. Xuất phát từ tư duy trọc phú, với trình độ "no cơm ấm cật, dậm dật chân tay" chứ chưa đến mức "phú quý sinh lễ nghĩa". Việc này làm méo mó đi vẻ đẹp văn hóa cổ truyền".

Vàng mã tràn lan quá mức cũng là một vấn đề đáng lo trong xu hướng tâm linh của người Việt hiện đại. Giáo sư tiến sĩ Ngô Đức Thịnh (chuyên gia về tín ngưỡng dân gian Việt Nam, giám đốc Trung tâm nghiên cứu và bảo tồn văn hoá tín ngưỡng Việt Nam) cho rằng, hiện tượng sôi động về đời sống tín ngưỡng có từ khi Việt Nam theo đuổi chính sách kinh tế thị trường, mở cửa và hội nhập. Tâm lý muốn làm giàu nhanh nhưng không dựa trên sức lực của mình mà bằng cái may rủi hay sự phù hộ của tâm lý siêu nhiên nào đó là một thực trạng xã hội cho thấy niềm tin vào bản thân con người bị suy giảm. Đó là lý do khiến đời sống tín ngưỡng "thậm chí quá đà" so với truyền thống.

Linh Trần (tổng hợp)

(Còn tiếp)