Chấy và những điều cần biết: Triệu chứng, cách điều trị và phòng tránh

Chấy (tên khoa học là Pediculus humanus capitis) – một loài ký sinh trùng nhỏ bé cỡ hạt vừng, được "nuôi dưỡng" bằng máu người – là một vấn đề gây phiền toái và khó chịu cho con người trên toàn thế giới. Những sinh vật nhỏ bé này xây dựng tổ ấm trong tóc người, và thi thoảng thậm chí chúng còn được tìm thấy ở lông mày hoặc lông mi.

Theo ước tính của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Bệnh tật (CDC), mỗi năm ở Mỹ có khoảng 6 triệu đến 12 triệu trẻ em từ 3 đến 11 tuổi có chấy. Mặc dù trẻ em trong độ tuổi đi học được cho là những "cá thể" chấy thích ngụ cư nhất, nhưng trên thực tế, ai cũng có thể có chấy, kể cả người lớn và người già. Ở Việt Nam, trẻ em tuổi học đường có tham gia bán trú cũng bị chấy rất nhiều, khó điều trị dứt điểm khi trẻ luôn bị lây lẫn nhau.

Dấu hiệu & Triệu chứng

Theo Live Science, một số người có chấy thậm chí sẽ không biết mình đang nuôi những sinh vật đáng ghét này. Tuy vậy, có rất nhiều dấu hiệu cho thấy sự hiện diện của lũ chấy trên đầu bạn. Theo Mayo Clinic, một số dấu hiệu có thể kể đến như:

- Cảm giác dính dính trên da đầu hoặc cổ

- Ngứa da đầu (do phản ứng dị ứng với nước bọt của chấy)

- Những nốt mẩn đỏ nhỏ trên da đầu, cổ và vai

- Tìm thấy con chấy trên da đầu và tóc

- Tìm thấy trứng chấy ở sợi tóc

- Khó ngủ, gây ra cảm giác bức bối, khó chịu

Một số người có chấy cũng có thể dẫn đến sự xuất hiện của những vết loét trên da đầu của họ. Theo CDC, những vết loét như vậy là do vi khuẩn thâm nhập qua một số vết xước trên da, khiến những vết xước rộng ra, thành vết loét khó chịu. Margaret Khoury, chuyên gia về bệnh truyền nhiễm thiếu nhi, cho biết xước da thường bị gây ra do hành động gãi của con người khi ngứa và do đó gây nhiễm trùng da.

Theo CDC, do chấy không được coi là bệnh lây lan truyền nhiễm ở Mỹ, nên nó cũng không được xem là "mối nguy hiểm về y tế hay sức khỏe cộng đồng". Nếu ai đó có chấy, điều đó không có nghĩa là họ vệ sinh thân thể không tốt – Khoury cho biết. Tuy nhiên, rất nhiều nghiên cứu trong những năm gần đây tại nhiều khu vực khác nhau trên thế giới, bao gồm cả châu Phi, cho rằng một số loại chấy cũng có thể lây lan các bệnh truyền nhiễm.

Một nghiên cứu được đề cập trong số ra tháng 5 năm 2013 của tạp chí Emerging Infectious Disease đã phát hiện loài chấy ở nước Cộng hòa Dân chủ Congo có thể lây lan bệnh dịch hạch. Và một nghiên cứu khác, được đề cập trong cùng tạp chí trên vào tháng 5 năm 2014, đã chỉ ra rằng một số loài mò (những sinh vật nhỏ bé sống ký sinh trên cơ thể con người) mang trong nó mầm bệnh gây sốt cũng có thể "cư trú" trong tóc của chúng ta.

Chẩn đoán và kiểm tra

Theo Viện Hàn lâm Nhi khoa Hoa Kỳ (AAP - American Academy of Pediatrics), cách tốt nhất để xác định xem một người có chấy hay không là đi tìm chúng trên đầu tóc người đó. Do chấy thường "lẩn" rất nhanh và tránh ánh sáng, do vậy chúng ta tốt nhất nên tìm chúng sau khi gội đầu hoặc làm ướt tóc. Theo một số chuyên gia, việc này sẽ làm chúng di chuyển chậm lại.

Theo AAP, công cụ hữu dụng nhất để kiểm tra sự hiện diện của loài chấy là chiếc lược bí (chiếc lược có các răng lược nhỏ, mảnh và khít nhau). Trong một nghiên cứu được công bố vào năm 2001 ở tạp chí Pediatric Dermatology, các nhà nghiên cứu tìm ra rằng sử dụng lược bí để tìm chấy sẽ hiệu quả gấp bốn lần và nhanh gấp hai lần so với việc kiểm tra chấy chỉ bằng cách quan sát da đầu và tóc.

Theo CDC, gàu, bụi bẩn và các vật bám trên tóc thường bị nhầm lẫn với chấy và trứng chấy. Do vậy, người thực hiện nhiệm vụ kiểm tra đầu tóc của "bệnh nhân" để tìm chấy cần được đào tạo để có thể phân biệt được những vật kể trên, ví dụ như một chuyên gia chăm sóc sức khỏe hoặc y tá tại trường học.

Nếu không có chấy trên đầu, thì việc tìm thấy trứng chấy bám chặt vào chân sợi tóc trong khoảng 0.5cm cách da đầu cũng là dấu hiệu của việc người đó đã từng có chấy hoặc đang có chấy – theo CDC. Tuy nhiên, điều quan trọng là cần phải xác định sự xâm nhập của chấy đã ở mức độ nào trước khi tiến hành điều trị. Trứng chấy của những con chấy đã từng "ngụ cư" tại da đầu có thể vẫn bám chặt vào chân tóc, ngay cả khi không có chấy sống trên đầu bạn nữa. Hiệp hội Tim mạch Quốc gia (NPA) cho rằng, để việc chẩn đoán được dễ dàng hơn, cũng như đảm bảo việc sẽ không còn chấy hay trứng chấy còn lại trên tóc, thì tất cả trứng chấy cần được loại bỏ, ngay cả sau khi đã điều trị chấy xong rồi. Tổ chức phi lợi nhuận này không ủng hộ việc sử dụng chất hóa học độc hại để trị chấy.

Một số loại thuốc và cách điều trị

Theo AAP, cách điều trị lý tưởng nhất là một phương pháp "hoàn toàn an toàn, không chứa các hóa chất độc hại, có sẵn, dễ sử dụng và không tốn kém".

Có rất nhiều lựa chọn để điều trị cho những người có chấy, bao gồm việc sử dụng các loại dầu gội đầu và sữa tắm có chứa chất thuốc diệt chấy rận, hoặc chải tóc với lược bí để loại bỏ chấy cũng như trứng chấy. Tuy nhiên, những cách trên không đảm bảo sẽ giúp bạn loại bỏ 100% chấy và trứng chấy trên da đầu của mình.

Khi lựa chọn biện pháp trị chấy, chúng ta cần biết rằng chấy có thể phát triển sức đề kháng đối với một số loại thuốc trị chấy rận thông thường mà chúng ta hiện đang sử dụng. CDC khuyến cáo chúng ta nên tìm đến bác sĩ chuyên khoa hoặc dược sỹ để được tư vấn về cách thức điều trị phù hợp nhất. Khoury, cùng với AAP, cho rằng trước tiên hãy sử dụng thuốc không theo toa, nếu không hiệu quả hoặc xuất hiện các triệu chứng lạ, dị ứng, thì cần chuyển sang sử dụng thuốc theo toa.

Nếu nhận thấy chấy không kháng lại các loại thuốc trị chấy thông thường, AAP cho rằng có thể sử dụng sản phẩm có chứa thuốc diệt chấy rận được gọi là pyrethrins hoặc permethrin sinh học. Tuy nhiên, những chất hóa học trên được coi là độc hại đối với con người và cần hết sức cẩn thận khi sử dụng – theo Cơ quan đặc trách các chất độc hại và theo dõi tật bệnh tại Mỹ.

"Permethrin là loại thuốc trị chấy rận được nghiên cứu là ít độc hại nhất đối với con người" – Khoury cho biết. Cô nói thêm rằng pyrethrin được sản xuất với các thành phần tự nhiên từ hoa cúc và có độc tính cực kỳ thấp. Chỉ những người bị dị ứng với phấn hoa hoặc các loài thực vật, cỏ dại khác mới có thể bị dị ứng khi dùng loại thuốc này.

Khi bạn chọn điều trị chấy bằng hóa chất, hãy chắc chắn bạn cần theo sát các hướng dẫn sử dụng và cần tham khảo ý kiến của các chuyên gia chăm sóc sức khỏe nếu bạn muốn sử dụng cách điều trị này cho trẻ em dưới 2 tuổi – CDC cho biết. Khoury khuyên bạn nên đảm bảo đã đọc kỹ hướng dẫn sử dụng của các loại thuốc, bao gồm thông tin về thời gian dùng thuốc, cách lấy thuốc, tần suất sử dụng thuốc, độ tuổi được phép dùng thuốc, các thông tin về thành phần hóa học và bất kỳ phản ứng phụ nào nếu có.

Theo Hiệp hội Nhi khoa Canada (Canadian Pediatric Society), để giảm thiểu tác động có hại cho da đầu của chất thuốc diệt chấy rận trong dầu gội, bạn nên rửa sạch da đầu và tóc bằng nước mát sau khi sử dụng các sản phẩm này, tránh để dầu gội tiếp xúc trực tiếp lên da (trừ da đầu). Nếu bạn tắm cho con, hãy rửa sạch tóc của cháu bé sau khi dùng dầu gội ra một chậu riêng biệt. Tránh để cháu tiếp xúc với nước đã tiếp xúc với dầu gội, bao gồm cả nước xả tóc của cháu.

Nếu những chú chấy đáng yêu của bạn đã đạt đến trình độ kháng được permethrin và pyrethrins, AAP khuyên bạn nên dùng sản phẩm có chứa 0.5% malathion – một loại thuốc trị chấy rận khác. Tuy nhiên, malathion không được cho là an toàn và hiệu quả khi sử dụng cho trẻ em dưới 6 tuổi, và rất không nên sử dụng cho trẻ em dưới 24 tháng tuổi – theo AAP. Cả malathion và permethrin đều không thể điều trị và loại bỏ triệt để chấy và trứng chấy. Điều này có nghĩa bạn cần tái sử dụng những hóa chất này trong khoảng 7-10 ngày sau lần điều trị đầu tiên.

Có rất nhiều hóa chất khác có thể được sử dụng để trị chấy, bao gồm cả lindane – một chất có sẵn trong dầu gội và sữa tắm. Tuy nhiên, theo AAP, hóa chất này được biết có thể gây ra chứng động kinh nặng ở trẻ nhỏ và tuyệt đối không được chỉ định sử dụng cho những người nặng dưới 49,9kg. Một số cách điều trị khác cũng dẫn đến một số tác dụng phụ nguy hiểm ở trẻ em, và đó là lý do tại sao các tổ chức như NPA lại không khuyến khích sử dụng các chất hóa học để điều trị chấy. NPA khuyến khích phương pháp điều trị và loại bỏ chấy bằng tay, bằng cách sử dụng một chiếc lược bí loại tốt để kiểm tra chấy trên da đầu. Lược bí có thể được sử dụng khi tóc khô hoặc ướt đều được. Một số chuyên gia cho rằng sử dụng lược bí khi tóc ướt sẽ hiệu quả và dễ dàng loại bỏ chấy hơn. Theo NPA, một số người cũng có thể muốn sử dụng dầu xả bôi vào lược trước khi chải tóc.

Ngăn chặn sự lây lan

Khi đã xác định được một người có chấy, cách tốt nhất để ngăn chặn sự lây lan của chấy là phải xử lý triệt để và loại bỏ hoàn toàn chấy trên đầu của người đó. Theo CDC, hạn chế tiếp xúc tóc với tóc người đang có chấy cũng góp phần đáng kể vào việc giảm thiểu sự lây lan và xâm nhập của chấy sang "vật chủ" mới.

Một nguyên nhân khác (dù ít phổ biến hơn) dẫn đến sự lây lan chấy là việc dùng chung quần áo và phụ kiện như mũ, lược, và các phụ kiện tóc khác. Người có chấy nên tránh ngủ chung giường với anh chị em hoặc bạn bè. Và một con đường lây lan nữa hiếm gặp hơn: chấy có thể "chuyển nhà" từ người này sang người khác qua khăn trải giường hoặc một số đồ đạc bị nhiễm bẩn.

Nếu một người đang trong quá trình điều trị chấy, tất cả những vật dụng liên quan đến giường ngủ, ga trải giường, thảm, lược chải đầu và bất kỳ vật dụng nào khác có tiếp xúc trực tiếp với da đầu và tóc của người có chấy cần được vệ sinh sạch sẽ và sử dụng riêng biệt. Quần áo và vật dụng trên giường ngủ cần được giặt bằng nước nóng, lược và các phụ kiện tóc khác cần được đun sôi để khử vi khuẩn, thảm hoặc những vật dụng không-giặt-được khác có thể sử dụng cách giặt khô hoặc lau khô, và những vật dụng không thể giặt hay giặt khô thì cần được để trong hộp kín trong vòng vài tuần để đảm bảo lũ chấy không thể sống và tồn tại thêm nữa.

Và cuối cùng, cần làm sạch thảm trải sàn cũng như vệ sinh sạch sẽ tất cả các đồ dùng nội thất để tranh sự lây lan của chấy sang người khác.

Những gia đình có vật nuôi sẽ không cần phải lo lắng về việc chấy lây sang những chú chó hay mèo của họ. CDC cho biết chấy không thích "ngụ cư" ở chó, mèo hay bất kỳ vật nuôi nào khác, và chúng cũng không liên quan đến việc lây lan chấy cho con người. Tuy nhiên, với vật nuôi của gia đình, chúng ta lại có một mối đe dọa không kém phần phiền toái. Đó chính là loài rận - "họ hàng" của chấy.

Các trường học thường áp dụng quy định học sinh có chấy cần được nghỉ ở nhà, tránh trường hợp lây lan cho bạn bè trong lớp học. Tuy nhiên AAP không khuyến khích quy định trên. Trong khi đó, NPA lại rất ủng hộ quy định này và cho đó là điều cực kỳ cần thiết để hạn chế sự lây lan của loài vật nhỏ bé vô cùng phiền toái này.

Anh Cao