Loại virus nào còn đáng sợ hơn cả Corona?

Cúm Tây Ban Nha là một trong những dịch bệnh kinh hoàng nhất mà con người từng phải đối mặt trong thế kỷ qua. Những còn có những dịch bệnh khác thậm chí còn nguy hiểm hơn nhiều so với dịch cúm.

Dịch bệnh này xuất hiện vào mùa hè năm 1485, khi trận chiến Bosworth vừa kết thúc với sự lên ngôi của Henry Tudor. Sau khi chiến thắng, Henry dẫn 10 nghìn quân của ông hướng về London mà không hề biết rằng họ sắp phải đối mặt với căn bệnh kỳ lạ và nguy hiểm chết người.

Biểu hiện ban đầu của căn bệnh này là lo lắng, sau đó là run rẩy, đau nhức và đau đầu. Bệnh nhân sẽ bắt đầu chảy mồ hôi. Chảy mồ hôi quá nhiều dẫn đến việc cơ thể thiếu nước. Và cuối cùng, bệnh nhân sẽ cảm thấy buồn ngủ. Nếu họ chịu thua căn bệnh này, kết quả chính là cái chết. Tỷ lệ chết khi mắc phải căn bệnh này lên đến 50%.

Binh lính đã mang theo bên mình căn bệnh kỳ lạ và chưa được biết đến trước đó lây lan cho toàn thành phố London, khiến 15 nghìn người chết chỉ trong 6 tuần. Cuối cùng, dịch bệnh bùng phát và được gọi với cái tên "The English Sweat".

Tuy nhiên, dịch bệnh này liên tục tái xuất hiện ở các đời sau của nhà Tudors, trong một thập kỷ, dịch bệnh này đã quay trở lại đến 4 lần.

Con trai vua Henry VII là Henry VIII đã hoảng loạn cực độ trong thời điểm dịch bệnh hoành hành. Mỗi đêm, ông đều ngủ ở một chiếc giường khác nhau với hy vọng có thể tránh được căn bệnh này. Loại bệnh bí ẩn này có thể xuất hiện bất cứ đâu và bệnh nhân mắc phải thường chết chỉ sau vài giờ. Trong một cuốn biên niên sử viết rằng bạn có thể đang "ăn tối vui vẻ và chết một cách tức tưởi". Thậm chí, căn bệnh này dường như có sự "ưu ái" đối với giới quý tộc. Rất nhiều người thuộc giới quý tộc đã thiệt mạng và nó còn chia cắt chuyện tình lãng mạn giữa nhà vua và Anne Boleyn.

Một dịch bệnh thời trung cổ với cái tên "The English Sweat" được cho là do virus hanta gây ra (Ảnh: Alamy)

Đến ngày nay, không ai có thể đưa ra chính xác thứ gì đã gây nên dịch bệnh này. Nhưng giả thuyết lớn nhất về siêu dịch bệnh này không phải do cúm, Ebola hay bất cứ loại dịch nào chúng ta đã từng nghe qua.

Thay vào đó, thủ phạm được cho là virus hanta, một họ virus hiếm gặp và thường chỉ xuất hiện trên các loài gặm nhấm.

Không phải tất cả các dịch bệnh đều có nguyên nhân rõ ràng. Mặc dù truyền thông thường đăng ồ ạt về các nguyên nhân được cho là thủ phạm, tuy nhiên, thủ phạm thực sự có thể lại ở một nơi nào đó khác hoàn toàn hoặc thậm chí là chưa được tìm ra.

Kevin Olival một nhà sinh thái học tại EcoHealth Alliance cho biết: "Tôi nghĩ về xác suất một dịch bệnh mới xuất hiện gây ra bởi một virus lạ là khá cao. Nếu bạn nhìn vào SARS, đây là dịch bệnh đầu tiên trong thế kỷ 21, nó gây ra bởi loại virus mà ta chưa từng biết đến và đột nhiên lây qua người rồi lây lan ra toàn thế giới. Do vậy, nó đã có tiền lệ, hàng loạt họ hàng của các chủng virus chưa từng xuất hiện ở người trước đây đều là mối đe dọa đối với chúng ta".

Olival không đơn độc trong phát biểu trên. Ngay cả Bill Gates cũng cho rằng dịch bệnh tiếp theo sẽ là thứ chúng ta chưa từng đối mặt. Ông khuyến cáo loài người nên chuẩn bị cho những tình huống nguy hiểm này như chuẩn bị cho chiến tranh vậy.

Trong khi đó, WHO tự tin rằng họ đã cập nhật danh sách các mầm bệnh có khả năng gây ra đại dịch chết người, bao gồm cả "bệnh dịch X", loài vi sinh vật bí ẩn mà chúng ta chưa tìm thấy.

Tất nhiên là việc tìm kiếm một vi sinh vật chết người vẫn đang lẩn trốn hay xác định một mầm bệnh mà ta chưa từng biết đến trước đây có vẻ không khả thi. Làm sao để có thể tìm ra chúng? Và làm sao để biết loại virus nào mới thật sự có thể gây ra đại dịch?

Các nhà khoa học tại trường Đại học John Hopkins đã có thể trả lời những câu hỏi này. "Nghiên cứu của chúng tôi thực sự khả thi vì mỗi người trong nhóm đều nghĩ đến những thứ có thể gây ra cơn đại dịch bệnh tiếp theo, có thể là do chúng đáng sợ hoặc chúng đã gây ra dịch trước đó nhưng chưa từng được nghiên cứu do đó chúng cũng có những tiềm năng nhất định", trưởng nhóm nghiên cứu, Amesh Adalja cho biết. "Chúng ta chỉ liệt kê danh sách (các mối nguy hiểm tiềm năng) mà người khác đã làm và bổ sung vào, mà không thực sự nghiên cứu sát sao. Tại sao bệnh cúm lại đứng đầu danh sách? Tại sao chúng ta không nghĩ đến Zika trước năm 2016? Và tại sao chúng ta không nghĩ đến virus West Nile tại Mỹ?"

Virus hanta thường lây sang người khi tiếp xúc với nước tiểu, phân và nước bọt của các loại gặm nhấm (Ảnh: Alamy)

Mục đích chính của nghiên cứu là chỉ ra ý tưởng về một đại dịch tiềm tàng khá là kỳ lạ. Trong số hàng triệu virus trên hành tinh này, rất ít trong số chúng có thể gây ra đại dịch. Cùng với những cộng sự của mình, Adalja đã xác định những yếu tố bất thường kết hợp với nhau giúp chúng có thể tạo ra dịch.

Đầu tiên, mầm bệnh gây ra dịch hầu hết là virus. Điều này một phần là do sự phổ biến và chủng loại phong phú của chúng. Virus là những thực thể sinh vật có số lượng lớn nhất hành tinh, chúng có mặt trong mọi hệ sinh thái và trên mọi loài sinh vật. Virus có thể di chuyển qua các lục địa hay rơi từ trên trời xuống; có khoảng 800 triệu virus trong mỗi mét vuông trên hành tinh này.

Khi bạn kết hợp dân số khổng lồ của chúng với tốc độ sinh trưởng chóng mặt, kết quả là virus có tốc độ tiến hóa vô địch trong tự nhiên. Và điều này không chỉ có nghĩa là chúng có thể vượt qua hệ miễn dịch của chúng ta, mà còn rất khó để tìm ra vaccine hay thuốc chống virus. Mặc dù chúng ta có một số loại kháng sinh phổ rộng có thể tiêu diệt nhiều loại vi khuẩn, tuy nhiên với virus thì không có nhiều thuốc phổ rộng có tác dụng như vậy.

Nhóm virus RNA, bộ gen của chúng được tạo thành từ RNA thay vì DNA, có tốc độ tiến hóa còn cao hơn nữa. Khi các siêu mầm bệnh này tạo ra bản sao của chúng, quá trình này không có bước kiểm tra lỗi mã gen, do đó các bản đột biến và biển thể liên tục được tạo ra.

Nhiều mầm bệnh gây ra đại dịch thuộc nhóm virus này như cúm, HIV, SARS, MERS, Zika, Ebola, chủng virus polio và rhino (nguyên nhân phổ biến nhất gây ra cảm lạnh thông thường). Ngoài ra, còn có những loại ít được biết đến hơn như Enterovirus 68, một virus hiếm gặp có họ hàng với polio và thường hoạt động mạnh đối với trẻ sơ sinh, trẻ nhỏ và thanh thiếu niên. Virus này được phát hiện vào mùa đông năm 1962, khi bốn đứa trẻ được chẩn đoán viêm phổi tại California.

Không ai nghĩ đến việc loại virus này có thể đột ngột lây lan và giết hàng triệu người, dù nó có đầy đủ các tiêu chí cho một cơn đại dịch, bao gồm cả khả năng lây lan qua đường thở. "Những loại virus này khó để kiểm soát hơn hết vì thở là một phần tất yếu của cuộc sống. Rất khó để ngăn chúng ta không thở vào người nhau. Hoàn toàn không giống với việc lây lan qua đường máu hay dịch cơ thể", Adalja cho biết.

Virus West Nile lây lan khắp nước Mỹ qua muỗi cắn (Ảnh: Alamy)

Sau khi làm giảm vài triệu dân số Mỹ, phần lớn ca bệnh chưa được phát hiện, sau vài thập kỷ, virus Entero-68 gần đây có dấu hiệu quay trở lại. Nó được cho là nguyên nhân của một dịch bệnh bí ẩn có triệu chứng giống với chủng polio xuất hiện ở miền Trung Tây nước Mỹ năm 2014, làm chết 4 người, trong đó có một bé gái 10 tuổi.

Theo Adalja, virus entero là một chủng virus chúng ta cần chú ý. "Nhóm virus này có lẽ đã bị đánh giá thấp khả năng gây dịch. Chúng ta không có vaccine cho virus entero, ngoại trừ virus polio. Và có khả năng còn nhiều loại virus entero ngoài kia mà chúng ta chưa tìm ra."

Tuy nhiên, dường như các loại virus bí ẩn nhất là các loại lây trên động vật. Các mầm bệnh thuộc nhóm "zoonotic" (có thể lây từ động vật sang người) gồm tất cả cái tên lớn từ HIV cho đến Nipah, chúng gây ra gần như tất cả các cơn đại dịch trong lịch sử loài người. Cụ thể như dịch cúm gia cầm năm 1918, cơn đại dịch này đã giết khoảng 50 đến 100 triệu người trên toàn thế giới, và chúng xuất phát từ loài chim.

Cơn đại dịch bệnh tiếp theo có thể xuất phát từ loài dơi

Là một thợ săn virus, các nhà khoa học như Olival chu du khắp thể giới để tìm ra những mầm bệnh tiềm tàng cho cơn đại dịch sắp đến. Trong giai đoạn đầu của chương trình giám sát dịch bệnh do chính phủ Mỹ khởi động từ năm 2009 đến năm 2014, "chúng tôi tìm ra khoảng một nghìn mẫu virus mới", ông cho biết. Vậy còn số chưa tìm ra? "Ồ, chúng tôi ước tính khoảng vài triệu. Có khoảng vài triệu virus ngoài kia đang lây lan trên các loài động vật có vú khác và chúng có thể lây sang người".

Với con số lớn như vậy, việc phân loại chủng virus nào trên động vật có thể trở thành sát thủ toàn cầu là một vấn đề quan trọng. Có những yếu tố để phân loại chúng. Ví dụ như các nhà khoa học có thể tìm ra bộ gen cho phép virus bám vào tế bào trên cơ thể người và lẻn vào bên trong. Hoặc các loại virus lây lan trên những loài động vật con người thường xuyên tiếp xúc như gà chẳng hạn.

"Tôi nghĩ đây là vấn đề khoa học thú vị nhất trong lĩnh vực này, từ việc xem xét bộ gen của virus đến việc kết luận nó có phải là một nguy cơ đối với loài người hay các loại động vật. Công việc này vẫn có một chút may mắn trong việc tìm ra câu trả lời, mỗi nhóm virus sẽ có sự xem xét bộ gen khác nhau".

Trong những năm 1800, con người phòng bệnh đậu mùa bằng cách lây cho nhau để có sự miễn dịch sau khi được chữa khỏi (Ảnh: Alamy)

Năm 2017, Olival và các động sự từ EcoHealth Alliance đã quyết định điều tra những mầm bệnh nguy hiểm nhất đang trốn ở đâu. Nhóm của ông đã xét nghiệm hàng nghìn mẫu virus trên các loài động vật có vú, bao gồm cả 188 loài đã từng lây bệnh sang người.

Một phát hiện không mấy ngạc nhiên đó chính là loài dơi. Không ai biết lý do, nhưng dơi là loài động vật mang trên mình nhiều loại virus nguy hiểm nhất. Chúng là nguồn của rất, rất nhiều dịch bệnh ở loài người, bao gồm cả SARS, bắt nguồn từ một hang dơi ở Trung Quốc, cho đến Ebola.

Một dự đoán khác về nguy cơ trong số các loại động vật đã lây bệnh sang người là một nhóm virus có tên bunya được đặt lên đầu danh sách. Chúng có khả năng lây cho nhiều loài khác nhau từ côn trùng cho đến cây cối, điều này có nghĩa là có thể chúng cũng có khả năng lây nhiễm cho con người. Điểm thú vị là chủng virus hanta, chủng bị nghi ngờ gây ra dịch bệnh đổ mồ hôi thời trung cổ, thuộc nhóm virus bunya.

"Có nhiều loại virus mà hầu hết chúng ta chưa từng nghe đến, nhưng xếp hạng mức độ nguy hiểm của chúng lại khá cao", Olival cho biết.

Một khi đã phát hiện ra mầm bệnh, thách thức lớn nhất có lẽ là khiến chính quyền phải quan tâm. Theo nhà dịch tễ học Stephen Morse tại Đại học Columbia, việc này thậm chí còn khó khăn đối với các loại virus đã biết như Ebola chứ chưa nói đến nhóm virus mới như bunya.

"Tôi ghét phải nói rằng chúng hoàn toàn có thể tránh được, nhưng bản báo cáo đầu tiên về dịch Ebola năm 2014 tại Tây Phi của WHO lại sử dụng ngôn từ rất bình thản. Nó có diễn biến rất nhanh, đáng lẽ họ phải cho báo động đỏ ngay khi Ebola mới khởi phát chỉ với 43 ca nhiễm. Đó là một con số đủ lớn rồi", Morse cho biết.

"Tôi nghĩ ngày nay chúng ta đã có khả năng đối phó với dịch bệnh tốt hơn bao giờ hết, nhưng cái khó ở đây là huy động được các nguồn lực và cả chính trị vào cuộc. Tôi cho rằng vấn đề lớn nhất không phải là dịch bệnh, mà là sự tự mãn", ông nói.

Ebola đã gây ra đại dịch bệnh ở Tây Phi do phong tục tắm cho người chết khiến chúng lây lan nhanh chóng (Ảnh: Getty Images)

Cuối cùng, không một danh sách nào có thể liệt kê đủ các mối nguy hiểm tiềm tàng cho loài người mà thiếu bệnh đậu mùa. Mặc dù đậu mùa đã biến mất khỏi môi trường hoang dã từ năm 1977, tuy nhiên nỗi khiếp sợ từ căn bệnh này vẫn khó có thể mà trôi vào quên lãng.

Nhắc lại một chút lịch sử: trong suốt 3.000 năm tồn tại, đậu mùa đã giết hàng trăm triệu người, bao gồm cả một số vị vua và hoàng hậu ở phương Tây, và gần như toàn bộ số người bản địa ở châu Mỹ. Xác ướp của pharaoh Ai Cập Ramesses V có dấu hiệu của bệnh đậu mùa, hay Joseph Stalin cũng mắc phải căn bệnh này và yêu cầu các bức ảnh chân dung của ông phải được chỉnh sửa để che giấu chúng.

Đậu mùa là căn bệnh có nhiều yếu tố gây nên một cơn đại dịch nhất: gây ra bởi virus, và dù chúng thuộc chủng có bộ gen từ DNA những nó có tốc độ phát triển nhanh chóng và có thể lây lan giữa nhiều loài động vật khác nhau. Quan trọng nhất là đậu mùa lây lan qua việc hít phải các hạt lơ lửng trong không khí. Mặc dù kể từ khi bị diệt chủng, đậu mùa không còn xuất hiện ca lây nhiễm ngoài tự nhiên nữa, nạn nhân cuối cùng của nó là một nhiếp ảnh gia sau khi vào phòng thí nghiệm tại Birmingham năm 1978. Dù vậy, bệnh đậu mùa vẫn có thể xuất hiện một lần nữa. Ngày nay, các mẫu bệnh phẩm đậu mùa vẫn được lưu trữ tại phòng thí nghiệm ở Atlanta, Georgia và tại Koltsovo, Nga.

Vào những năm 1970, hầu hết con người đều được tiêm chủng vaccine từ khi còn bé. Nhưng ngày nay, chương trình tiêm vaccine đậu mùa của liên bang đã ngừng lại và chỉ những người trung niên và người già mới có hệ miễn dịch chống lại đậu mùa. Mỹ và nhiều quốc gia khác vẫn có kho dự trữ vaccine trong trường hợp cần thiết. Nhưng kể cả vậy, căn bệnh truyền nhiễm này vẫn có thể dễ dàng lây lan toàn cầu và giết chết hàng triệu người.

Giờ đây, khủng bố sinh học mới chính là nguy cơ. Chúng ta hoàn toàn có thể tạo ra virus chỉ từ một mẫu gen. Và bạn cũng không cần phải là nhà khoa học của chính quyền mới có thể tiếp cận những mầm bệnh chết người trên thế giới. Như Bill Gates đã từng phát biểu vòa năm 2017, "với vũ khí hạt nhân, bạn có thể ngừng lại sau khi giết 100 triệu người. Nhưng đậu mùa thì không. Bởi vì chúng ta rất dễ bị tấn công và không có bất cứ chuẩn bị thật sự nào. Nếu đậu mùa xuất hiện và lây lan rộng rãi, con số thiệt mạng sẽ rất lớn".

Đã nhiều thế kỷ trôi qua kể từ khi dịch bệnh đổ mồ hôi lây lan khắp châu Âu năm 1485, nhưng chúng ta vẫn rút kinh nghiệm từ quá khứ. Cúm là một ứng cử viên cho những dịch bệnh tiếp theo, nhưng nó không phải là ứng cử viên duy nhất. Và nếu các nhà khoa học đoán đúng thì việc thờ ơ trước danh sách các loại virus chết chóc sẽ để lại hậu quả thảm khốc cho loài người.

Minh Bảo theo BBC