Cách đây 100 năm, từ “robot” đã xuất hiện trong kho từ vựng nhân loại. Bạn có biết nó đến từ đâu?

Năm nay, 2020, là năm đánh dấu 100 năm ngày từ "robot" (người máy) bước vào ngôn ngữ của trái đất. Mời bạn đọc VnReview cùng khám phá lịch sử từ "robot" qua bài viết sau đây lược dịch từ trang tin khoa học Science Focus.;

Robot ra đời từ lúc nào và chúng có thật sự thông minh?

Robot hình người: "Chân thực" đến mức nào là đủ

"Hãy nói cho tôi biết, bạn có biết từ "robot" đến từ đâu không?"

Đó là một câu hỏi được đặt ra cho cậu bé Alex, nhân vật chính của tiểu thuyết Monstrous Devices (Những thiết bị quái vật) ở phần đầu truyện. Trong tiểu thuyết mới của Damien Love vừa xuất bản hồi tháng 3, dù là một đứa trẻ thông minh, có đam mê đặc biệt với việc sưu tập robot đồ chơi chạy bằng pin và đồng hồ cũ, chính Alex cũng bất ngờ không trả lời được.

Từ robot quá phổ biến đến nỗi, đơn giản là Alex chưa bao giờ dừng lại để xem xét là nó phải bắt đầu từ đâu đó. Theo Damien, cũng như nhiều người, Alex sẽ hoàn toàn không ý thức được rằng, thật ra, năm nay, 2020, là năm đánh dấu 100 năm ngày từ robot bước vào ngôn ngữ của trái đất.

"Robots" đầu tiên từng có trong lịch sử xuất hiện vào năm 1920, ở Praha (Prague) trong những trang viết vội bằng tay của R.U.R, vở kịch ba màn do nhà viết kịch tài năng người Czech Karel Čapek sáng tác trong năm đó. Các chữ cái đầu được giải thích trong tít phụ là: Các robots toàn năng của Rossum (Rossum's Universal Robots), tên công ty là trung tâm vở kịch, một doanh nghiệp chuyên tạo ra những con người nhân tạo.

Một cảnh có ba robot trong vở kịch R.U.R (Ảnh: Wikipedia)

Nếu chúng ta có thể làm ra những con robot thông minh như chúng ta, chúng ta sẽ không ép buộc chúng làm việc cho chúng ta một cách khắc  nghiệt như những người nô lệ?

Được thiết kế để thực hiện tất cả những công việc và việc nhàm chán mà những người chủ xí nghiệp giả định là con người không ưa làm, do đó sẽ giải phóng nhân loại để cống hiến chính mình cho những điều tốt đẹp và cao hơn - "Bạn sẽ tự do và cao quý: bạn sẽ không có những nhiệm vụ khác, công việc khác, không có gì khác để quan tâm ngoài việc hoàn thiện chính bản thân mình..." - các robot của họ nhanh chóng được sản xuất hàng loạt và được bán ra hàng triệu bản trên toàn thế giới.

Và đến một lúc, có một cuộc nổi loạn của những người phản đối tiến bộ khoa học và công nghệ được thực hiện bởi các công nhân thất nghiệp. Họ bắt đầu phá hủy những kẻ thay thế phi nhân. Cuộc nổi loạn nhanh chóng bị dập tắt khi người ta bắt đầu trang bị cho robot biết phòng vệ.

Nhưng xã hội không tưởng không kéo dài. Trong một diễn biến có thể sẽ không gây bất ngờ cho những người hâm mộ Blade Runner, Westworld, Terminator (các bộ phim khoa học viễn tưởng nổi tiếng về robot, trí tuệ nhân tạo) và vô số ngụ ngôn khoa học viễn tưởng khác đã xuất hiện trong sự thức giấc của R.U.R, các robot được sáng tạo với những năng lực trí tuệ và thể chất vượt trội hơn con người đã nổi loạn, trở mặt với các chủ nhân của chúng và tàn sát mọi người trên hành tinh.

"Sản phẩm của bộ não người đã thoát khỏi sự kiểm soát của bàn tay con người", Čapek kết luận. Ông cũng nhiệt tình chỉ ra rằng đó là một hài kịch.

Được biểu diễn lần đầu ở Praha vào tháng 1 năm 1921, R.U.R thành công đến mức một phiên bản Anh ngữ đã lên sàn diễn Broadway (Mỹ) vào năm sau. Đến năm 1923, vở kịch đã được dịch sang 30 ngôn ngữ, và từ robot mới lạ đã bắt đầu cắm rễ trong văn hóa của chúng ta.

Các robot đột nhập vào xí nghiệp ở cuối màn 3 của R.U.R, ảnh tư liệu năm 1928 (Ảnh: Wikipedia)

"Hãy để tôi là một con robot mỗi ngày hai giờ", George Bernard Shaw châm biếm vào năm 1923. Ông nêu ý kiến là, có một công việc máy móc, lặp lại để làm tuyệt vời ở chỗ cho phép tâm trí của ông được lang thang một cách sáng tạo. Dù vậy, ông cũng nhanh chóng bổ sung, "nhưng hãy để tôi là Bernard Shaw trong phần còn lại của ngày".

George Bernard Shaw (1856-1950) là nhà văn, nhà viết kịch nổi tiếng người Anh gốc Ireland đạt giải Nobel văn học năm 1925.

Nhưng thập niên đó đã kết thúc, "robot" đã được dùng thường xuyên như một danh từ để chỉ "một cỗ máy có khả năng thực hiện một chuỗi các hành động phức tạp một cách tự động", theo định nghĩa trong từ điển Oxford.

Dĩ nhiên, Čapek khó mà là người đầu tiên nghĩ ra câu chuyện về sự sáng tạo đời sống nhân tạo. Như trong hầu hết các trường hợp, những người Hy Lạp cổ đại đã đi tiên phong trước mọi người với một cỗ máy tự động xuất hiện trong những câu chuyện về người thợ rèn thần thánh Hephaestus. Hephaestus là người đã gây ấn tượng trước các vị thần còn lại trên đỉnh Olympus bằng những người giúp việc bằng kim loại mà ông tạo ra ở lò rèn của mình.

Gần hơn về mặt địa lý với Čapek là câu chuyện thế kỷ 16 Golem of Prague, huyền thoại nổi tiếng nhất ở quê nhà Czech của ông. Truyện kể về người đàn ông đất sét khổng lồ được tạo ra bởi Rabbie Loew bí ẩn - một ngụ ngôn khác mà trong đó sinh vật sáng tạo đã thoát khỏi sự kiểm soát của người sáng tạo ra nó trong thảm họa. Tuy nhiên, dù không thể không ý thức về câu chuyện Golem, Čapek khẳng định nó chưa bao giờ là một nguồn cảm hứng có ý thức cho R.U.R.

Một câu chuyện khác về sự trốn thoát khó khăn hơn là ảnh hưởng của Mary Shelley và Frankenstein. Tuy vậy, đây là một điều kỳ lạ. Trong khi Frankenstein cũng đi vào ngôn ngữ một cách tương tự, được nhắc đến như dẫn chứng trong bất kỳ cuộc thảo luận nào về nguy cơ từ các nhà khoa học "đùa giỡn với thượng đế" không được kiểm chứng, từ này luôn mang theo nó tiếng vang của câu chuyện gốc-bóng ma của một con quái vật.

Trái lại, đã từ lâu, "robot" đã nhảy ra khỏi câu chuyện khai sinh ra nó, tự do đến mức mà ít ai biết nó có nguồn gốc từ đâu.

Một cách chính xác thì, ban đầu từ "robot" được chọn vì âm hưởng chính trị của nó, tất cả những điều này thật lạ lùng.

Karel Čapek luôn luôn công nhận anh trai mình, họa sĩ Josef, mới là người thật sự khai sinh ra thuật ngữ "robot". Khi viết vở kịch này, Karel đã chơi đùa với việc gọi những con người nhân tạo của mình là "người lao động" (labors), nhưng không thỏa mãn, ông quay sang Josef để xin lời khuyên. Đề nghị của Josef xuất phát từ một từ tiếng Czech, "robota", chỉ một hệ thống lao động cưỡng bức mà trong đó người lao động bị bắt buộc làm việc trên đất của chúa đất phong kiến, một hình thức nô lệ nông dân nghèo đã bị xóa bỏ từ năm 1848.

The Machine Stops (Cỗ máy dừng lại) đầy sửng sốt của EM Forste là một truyện ngắn ra đời năm 1909. Câu chuyện đã dự báo cả kỷ nguyên internet lẫn sự sụp đổ tệ hại của nó một cách đáng sợ. Cũng như The Machine Stops, mỗi năm trôi qua viễn cảnh mà R.U.R đưa ra ngày càng chính xác hơn.

(Ảnh: Information Age)

Câu chuyện của Čapek vẫn phù hợp với mục đích là một sự châm biếm khôn ngoan về sự vội vã khi đưa chính chúng ta vào việc theo đuổi trí tuệ nhân tạo. Những tuyên bố của các chủ xí nghiệp về cách mà công việc của họ sẽ có ích cho nhân loại - "Sẽ không còn đói nghèo. Vâng, con người sẽ thất nghiệp, nhưng nhờ đó mà sẽ không còn công việc nào còn lại cần làm. Mọi thứ được làm bởi những cỗ máy sống" - có thể là lời của bất kỳ tầm nhìn Silicon Valley đương đại nào thuyết giáo về một ngày mai hoàn toàn tự động, trong đó Thu Nhập Cơ Bản Phổ Quát sẽ giải phóng đám đông thất nghiệp để nhận việc cắm hoa.

Thu Nhập Cơ Bản Phổ Quát (Universal Basic Income) là một chính sách mà chính phủ trợ cấp tiền mặt định kỳ cho mọi công dân để tất cả đều được đảm bảo mức sống căn bản dù có công việc hay không.

Nhưng, như hầu hết những câu chuyện khoa học viễn tưởng vĩ đại, Čapek không cố gắng dự báo tương lai mà viết về thời đại của chính ông. Ông bắt đầu R.U.R vào lúc mà sự lạc quan về một tương lai tốt đẹp hơn do tiến bộ khoa học công nghệ mang lại đã bị phá tan do kinh nghiệm của Chiến tranh Thế giới Thứ nhất, trong đó sự phát triển khoa học đã cho phép một hình thức tàn sát mới chưa từng thấy trước dó. Cùng lúc, tầng lớp "robota" của Nga đã làm nên một cuộc cách mạng của chính họ.

Là một nhà báo, chứng kiến sự trỗi dậy của các thể chế độc tài khắp châu Âu những năm 1930, Čapek trở nên nổi tiếng như là một trong những nhà bình luận chống phát xít hàng đầu trong thời kỳ này. Thái độ, phong cách, các ý tưởng trong những vở kịch, câu chuyện và bài phê bình của ông đã khiến ông lọt vào sự chú ý của phát xít Đức, những người đặt tên cho ông là "kẻ thù số hai của công chúng" ở Tiệp Khắc cũ (tiền thân của Cộng hòa Czech và Slovakia ngày nay).

Khi phát xít Đức xâm lược Tiệp Khắc vào năm 1938, cơ quan mật vụ của chúng-Gestapo, đã tìm kiếm Čapek, không biết rằng ông đã chết vài tháng trước đó, gục ngã vì căn bệnh viêm phổi ở tuổi 48. Mặc dù vậy, chúng đã tìm được Josef Čapek. Người sáng tạo thật sự của từ "robot" đã chết ở trại tập trung Bergen-Belsen vào năm 1945.

(Ảnh: Private Tours)

Nhưng, một phần của Čapek đã trở nên bất tử. "Robot" là một trong rất ít từ tiếng Czech đã bước vào từ vựng toàn cầu của chúng ta. Robot là một từ nhỏ nhưng chứa đựng nhiều lịch sử, và một tương lai mênh mông vô định. Giờ đây, bạn có thể khó mà nghe về nó, nhưng hãy nhớ: mỗi khi chúng ta nói đến từ "robot", chúng ta đang thì thầm một lời cảnh báo.

Tác giả bài viết gốc là Damien Love, cây bút người Scotland đã viết một số sách về phim và làm phim. Monstrous Devices là tiểu thuyết đầu tay của ông. 

Anh em Josef Čapek và Karel Čapek

Karel Čapek (1890-1938) được xem là nhà văn xuất sắc và đa tài nhất trong lịch sử Cộng hòa Czech. Ngoài viết kịch, ông còn là nhà báo, dịch giả, nhiếp ảnh gia. Ông cũng viết tiểu thuyết, tiểu sử, sách cho thiếu nhi, các bài luận chính trị, người minh họa. Ông nổi tiếng về thể loại khoa học viễn tưởng với tiểu thuyết War with the Newts (1936) và vở kịch R.U.R (1920). Tên tuổi ông được biết đến nhiều nhất với R.U.R (tiếng Czech là Rossumovi Univerzální Roboti) vì đó là lần đầu tiên từ robot xuất hiện trong lịch sử.

Karel từng được đề cử giải Nobel văn học 7 lần nhưng không thành công, theo Wikipedia.

Anh trai Karel là Josef Čapek (1887 - 1945) cũng nổi tiếng với vai trò một họa sĩ, nhà văn, nhà thơ. Josef chính là người sáng tạo ra từ robot được Karel đưa vào văn học.

Anh em Karel Čapek (trái) và Josef Čapek (phải) (Ảnh: pribramsky.denik.cz)

Linh Trần (Theo Science Focus)