VnReview
Hà Nội

Tạp chí khoa học "mở" và những hệ luỵ từ các tạp chí "dởm"

Cuối thập niên 90 của thế kỷ XX, một nhóm nhà khoa học Mỹ đã đứng ra kêu gọi thiết lập hình thức công bố khoa học mới mang tên Open Access (truy cập mở). Cùng với sự phát triển của internet, hình thức xuất bản này đã dẫn tới một cuộc "cách mạng" trong xuất bản tạp chí khoa học. Nhưng nó lại nảy sinh những hệ lụy: Nhiều tạp chí khoa học dởm ra đời và ảnh hưởng tới tính liêm chính của nghiên cứu khoa học, nhiều nhà nghiên cứu nước ta đã trở thành nạn nhân của nó.

Phương thức xuất bản truyền thống

Tờ Philosophical Transactions of the Royal Society của Vương quốc Anh, xuất bản lần đầu năm 1665, là tạp chí khoa học đầu tiên trên thế giới. Hình thức xuất bản tạp chí này và các tạp chí sau đó là bản in: Nhà khoa học nộp bản thảo bài báo viết về khoa học tới một nhà xuất bản. Bản thảo được chuyển tới các biên tập viên bình duyệt. Dựa trên đề nghị của các biên tập viên, Ban biên tập Nhà xuất bản quyết định chấp nhận hay từ chối đăng bài. Nhưng có nhiều người nhận xét: Nhà xuất bản chẳng phải làm gì nhiều. Còn nhà khoa học đã tốn tiền, mất thời gian nghiên cứu, rồi kết quả nghiên cứu được viết thành bài báo gửi đến tạp chí lại còn phải chi khoản tiền nữa!

Chả là, khi bài báo được công bố, Nhà xuất bản gửi hoá đơn cho tác giả, tác giả không nhận được nhuận bút mà còn phải trả từ 600 đến 2.000 USD! Đã thế, sau khi xuất bản, bản quyền bài báo thuộc về Nhà xuất bản. Bất cứ ai trên thế giới muốn đọc bài báo đều phải trả phí. Ngay cả khi tác giả muốn in lại một bảng số liệu hay biểu đồ cũng phải xin phép Nhà xuất bản. Sự vô lý ấy đã làm các nhà khoa học nổi cáu, một số nhà khoa học tẩy chay các Nhà xuất bản lớn. Nhưng thật trớ trêu, ngay cả những người ký tên đòi tẩy chay một số tạp chí lại vẫn tiếp tục công bố công trình nghiên cứu của mình trên những tạp chí đó. Vì tạp chí khoa học vẫn được xem là một diễn đàn, nơi mà các nhà khoa học công bố kết quả nghiên cứu, chia sẻ ý tưởng và phương pháp, là một phương tiện chuyển tải thông tin từ thế hệ này sang thế hệ tiếp nối. Được đăng bài trên đó là một vinh dự, tự hào.

"Cách mạng" trong xuất bản

Với sự xuất hiện của internet, một nhóm nhà khoa học Mỹ đã đứng ra kêu gọi thiết lập mô thức công bố mới mà họ gọi là Open Access (truy cập mở). Theo mô thức này, nhà khoa học chỉ cần trả phí cho nhà xuất bản chính thống, bản quyền bài báo đó thuộc về nhà khoa học và bất cứ ai trên thế giới cũng có thể truy cập. Nhóm làm công tác xuất bản thành công nhất là Public Library of Science (PLoS), với nhiều tạp chí nổi tiếng như PLoS Medicine, PLoS Biology, PLoS ONE... Nhiều nhà xuất bản khác như Bio Med Central cũng theo hình thức của PLoS và rất thành công.

Đến nay, các nhà xuất bản truyền thống cũng đã xuất bản Open Access mà người ta thường gọi là online. Với xuất bản trực tuyến, những chi tiết như số báo, số trang, thậm chí tên tạp chí không còn quan trọng nữa. Nhiều tạp chí mới ra đời theo hình thức trực tuyến đã công bố kết quả nghiên cứu của tất cả các chuyên ngành khoa học. Tiêu biểu là PLoS ONE (của Public Library of Science), Scientific Reports của Springer-Nature. Đây là những tạp chí rất lớn, mỗi năm công bố trên 30.000 bài báo khoa học.

Những tạp chí này có thu nhập và lợi nhuận rất cao. Người ta nhẩm tính, trung bình mỗi bài báo các nhà xuất bản này lấy phí 1.500 USD thì mỗi năm chỉ một tạp chí có thể có thu nhập trên 45 triệu USD! Nhà xuất bản ngày nay không cần; nhiều biên tập viên và nhân viên phục vụ, chỉ cần đầu tư cho công nghệ thông tin là có được một cơ sở xuất bản khoa học tầm cỡ. Có thể nói, công nghệ xuất bản khoa học mới là một mô hình kinh doanh có tỷ lệ lợi nhuận còn cao hơn cả những công ty lừng danh như Apple, IBM! Vì chi phí cho xuất bản hình thức này khá thấp. Cùng với sự phát triển của internet, hình thức xuất bản mở đã tạo ra một cuộc "cách mạng" trong xuất bản tạp chí khoa học.

Hệ lụy

Chính vì siêu lợi nhuận từ xuất bản trực tuyến nên nhiều nhóm và nhiều cá nhân trên thế giới đã đua nhau thành lập nhà xuất bản và tạp chí khoa học. Bên cạnh những nhà xuất bản chính thống, xuất hiện rất nhiều cơ sở kinh doanh xuất bản dưới danh nghĩa "xuất bản khoa học". Họ đặt những cái tên mang tính khoa học như "Journal", "Archive", "Trends", "Proceedings". Ví như tập san chính thống là Journal of Biological Chemistry thì họ nhái là "Journal of Biological Sciences"! Nhưng hầu hết là những tạp chí "dởm", tức là không có tính chất học thuật, mà chỉ là cách để kiếm tiền. Thời gian cần thiết để đăng một bài báo ở các tập san dởm theo phân tích của các chuyên gia là khá ngắn. Tính trung bình, những bài công bố ở "tạp chí" này từ lúc nộp bản thảo đến công bố trực tuyến là 2,7 tháng. Các tạp chí chính thống thì thời gian từ lúc nộp bản thảo đến công bố thường là 6 đến 12 tháng, có trường hợp kéo dài đến 2 năm.

Bình quân phí xuất bản dởm lấy của tác giả 178 USD đến gần 800 USD. Thuật ngữ "Tạp chí khoa học dởm"(predatory journal) do ông Jeffrey Beall, thủ thư  Đại học Colorado, Mỹ đặt ra năm 2010. Chuyện bắt nguồn khi ông thấy có nhiều email mời tham gia vào Ban biên tập của những "tạp chí" mà ông chưa bao giờ nghe. Sau đó, ông lập một trang blog đăng danh sách các "nhà xuất bản" và "tạp chí" mà ông xếp vào nhóm predatory hoặc nghi ngờ thuộc loại này. Trang blog này trở nên nổi danh và đã giúp cho rất nhiều trường đại học và viện nghiên cứu trên thế giới phân biệt thật, dởm. Nhưng đầu năm 2017, ông Beall đã phải đóng cửa trang blog, vì những đe dọa liên tục từ các nhóm xuất bản dởm trên thế giới.

Các chuyên gia xuất bản ước tính, hiện nay thế giới có đến 11.873 tạp chí dởm, xuất bản bởi 996 cái gọi là "nhà xuất bản". Con số này gần bằng số tạp chí khoa học chính thống. Có"nhà xuất bản" này phát hành đến 447 tập san dởm! Trong số gần 12.000 tạp chí dởm, có khoảng 8.000 vẫn hoạt động, số còn lại không hoạt động, hoặc là không có bài mới thường xuyên. Khoảng 27% những tập san dởm này có trụ sở ở các nước châu Á, 12% ở Bắc Mỹ,18% ở châu Phi, hơn 5%, không thể xác định địa điểm.

Tạp chí khoa học dởm đã và đang làm vẩn đục khoa học. Nhiều nhà khoa học coi đây là sự "khủng hoảng" vì nó làm tổn hại đến tính liêm chính của nghiên cứu khoa học toàn cầu. Sự ra đời của các tập san dởm đã tác động nhất định đến nền khoa học của các nước đang phát triển như Việt Nam. Một số nhà khoa học Việt Nam cũng đã trở thành nạn nhân của tạp chí loại này. Có nghiên cứu sinh không biết mình là nạn nhân, nhưng một số khác có thể muốn trở thành "nạn nhân". Họ đăng bài trên đó để "kiếm điểm" khi xét phong học hàm, học vị giáo sư, tiến sĩ! 

Công nghệ xuất bản dởm tiến triển rất nhanh, càng ngày càng khó nhận dạng những tập san mạo danh khoa học. Cách đây chưa lâu, một công ty thương mại Corbell tuyên bố sẽ khôi phục lại và mở rộng danh sách blog của Beall, nhưng người sử dụng phải trả phí để truy cập. Nếu điều đó thành sự thật sẽ rất hữu ích với giới khoa học.

Tạp chí khoa học của nước ta trong hội nhập

Ở Việt Nam, hiện có 335 tạp chí khoa học có Mã số chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ ISSN (International Standard Serial Number) được Hội đồng chức danh giáo sư nhà nước đưa vào danh sách xem xét, tính điểm cho các bài báo được công bố trên đó. Trong số đó, có một tạp chí được xếp vào ISI (Institute for Scientific Information, Viện Thông tin Khoa học) tháng 1/2016, sau khi được đưa vào cơ sở dữ liệu Scopus (Cơ sở dữ liệu thư mục gồm các bản tóm tắt và trích dẫn các bài báo khoa học) từ năm 2014, là tạp chí Advances in Natural Sciences: Nanoscience and Nanotechnology (ANSN) do Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam phối hợp với IOP Publishing tại Vương quốc Anh xuất bản. Đây là tạp chí đầu tiên của Việt Nam có chỉ số ảnh hưởng (IF-Impact Factor) trên 1,5, đạt chuẩn hàng đầu quốc tế. Ngoài ra, Việt Nam còn có hai tạp chí được xếp loại trong Scopus: Acta Mathematica Vietnamica của Viện Toán học từ năm 2011 và Vietnam Journal of Mathematics (Hội Toán học Việt Nam và Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) từ năm 2014.

Tạp chí khoa học Advances in Natural Sciences: Nanoscience and Nanotechology được Thomson Reuters (Anh) chấp nhận vào danh sách các tạp chí SCIE (chỉ số trích dẫn khoa học mở rộng) sớm 4 năm so với mục tiêu Thủ tướng Chính phủ giao trong Chương trình phát triển vật lý Việt Nam đến năm 2020 là một thành công lớn. Đó là kết quả nổi bật của quá trình thực hiện đẩy mạnh hội nhập quốc tế về lĩnh vực công bố thông tin khoa học. Yếu tố quyết định đạt được kết quả này là tính chuyên nghiệp từ Hội đồng biên tập viết và lựa chọn bài báo có chất lượng, hiểu rõ quy định chung của các tạp chí quốc tế. Nhân ngày Báo chí cách mạng Việt Nam xin nhắc lại thông tin vui mừng trên thay cho lời chúc.

 Đ. Ngọc

Chủ đề khác