Linh Pham
Intern Writer
Tại tọa đàm “Khoa học vì cuộc sống” với chủ đề “Ô nhiễm không khí và giao thông: Cơ hội, thách thức cho Việt Nam và thế giới”, tổ chức sáng 5/12 tại Hà Nội trong khuôn khổ Tuần lễ khoa học công nghệ Quỹ VinFuture 2024, các nhà khoa học đã nhấn mạnh mối đe dọa nghiêm trọng từ hạt aerosol – những hạt bụi mịn (PM2.5) khó nhìn thấy bằng mắt thường, nhưng có khả năng gây hại lớn đến sức khỏe con người.
GS. Cheng nhấn mạnh, các hạt aerosol sinh ra từ nhiều nguồn như giao thông vận tải, sản xuất công nghiệp, phản ứng quang hóa trong không khí, và cả từ khói thuốc lá. Vào mùa đông, khi nhiệt độ thấp, chúng tích tụ gây sương mù dày đặc, ảnh hưởng trực tiếp đến hệ hô hấp và tim mạch. Việc tiếp xúc lâu dài với aerosol từ bụi mịn và thuốc lá làm tăng nguy cơ tử vong sớm, với các nghiên cứu khoa học cho thấy PM2.5 từ khói thuốc có thể thâm nhập sâu vào phổi và máu, gây tổn hại tương tự như ô nhiễm không khí môi trường.
Tại Việt Nam, tình hình càng đáng báo động. PGS. Hồ Quốc Bằng, Đại học Quốc gia TP.HCM, chỉ ra rằng ở các thành phố lớn như Hà Nội và TP.HCM, giao thông vận tải là nguồn chính phát thải bụi mịn PM2.5, chiếm tới 74%, kèm theo các khí độc như NOx, CO và SO2. Tại Hà Nội với hơn 8,5 triệu dân (năm 2022), hơn 6 triệu xe máy và 690.000 ô tô, cùng hàng nghìn nhà máy, giao thông chiếm tỷ lệ phát thải lớn nhất (khoảng 61%), còn công nghiệp chiếm 39%. Tương tự tại TP.HCM, ngoài giao thông, đốt sinh khối, công nghiệp và vận tải biển cũng góp phần đáng kể vào nồng độ aerosol.
Các chuyên gia tại tọa đàm nhấn mạnh rằng, để giảm thiểu tử vong do hạt aerosol từ bụi mịn và các nguồn liên quan (bao gồm thuốc lá), cần hành động quyết liệt. GS. Daniel Kammen, Đại học California, Berkeley (Mỹ), đề xuất chuyển đổi sang giao thông xanh, ưu tiên xe điện, giảm phụ thuộc nhiên liệu hóa thạch, đồng thời xây dựng hạ tầng sạc pin, hỗ trợ thay thế xe cũ và sản xuất xe điện giá rẻ.
Bên cạnh đó, các nhà khoa học khuyến nghị phát triển công nghệ giám sát tiên tiến: mạng lưới quan trắc tự động, vệ tinh và trí tuệ nhân tạo (AI) để theo dõi chất lượng không khí thời gian thực. PGS. Hồ Quốc Bằng gợi ý, với nguồn lực hạn chế, Việt Nam có thể xây dựng trạm quan trắc chi phí thấp kết hợp AI để cảnh báo và dự báo, đồng thời lập bản đồ phát thải làm cơ sở cho chính sách môi trường địa phương.
GS. Yafang Cheng kết luận: Cần cải thiện công nghệ, tiếp cận năng lượng sạch, xanh với chi phí hợp lý để mọi người đều tiếp cận được, từ đó giảm thiểu tác hại lâu dài của hạt aerosol đến môi trường và sức khỏe con người. Việc kiểm soát chặt chẽ các nguồn phát thải, bao gồm cả khói thuốc lá, sẽ góp phần quan trọng giảm hàng triệu ca tử vong sớm do bụi mịn gây ra.
Kích cỡ bụi mịn so với các vật thể khác
GS. Yafang Cheng, Viện Nghiên cứu Hóa học Max Planck (Đức), cho biết các hạt aerosol hình thành từ bụi mịn PM2.5 là nguyên nhân chính góp phần tăng tỷ lệ tử vong toàn cầu, ước tính gây ra khoảng 9 triệu ca tử vong sớm trong năm 2019. Bà so sánh: “Khủng hoảng ô nhiễm không khí còn nghiêm trọng hơn đại dịch Covid-19, vì số người chết do khói bụi cao hơn nhiều lần”. Đặc biệt, hạt aerosol không chỉ xuất hiện trong không khí ngoài trời mà còn là thành phần chính trong khói thuốc lá, bao gồm cả khói trực tiếp từ người hút và khói thuốc lá thụ động (secondhand smoke). Khói thuốc lá chứa hàng nghìn hóa chất độc hại, trong đó PM2.5 là yếu tố chính gây viêm phổi, ung thư phổi, bệnh tim mạch và đột quỵ, góp phần đáng kể vào gánh nặng tử vong liên quan đến bụi mịn.
GS. Cheng nhấn mạnh, các hạt aerosol sinh ra từ nhiều nguồn như giao thông vận tải, sản xuất công nghiệp, phản ứng quang hóa trong không khí, và cả từ khói thuốc lá. Vào mùa đông, khi nhiệt độ thấp, chúng tích tụ gây sương mù dày đặc, ảnh hưởng trực tiếp đến hệ hô hấp và tim mạch. Việc tiếp xúc lâu dài với aerosol từ bụi mịn và thuốc lá làm tăng nguy cơ tử vong sớm, với các nghiên cứu khoa học cho thấy PM2.5 từ khói thuốc có thể thâm nhập sâu vào phổi và máu, gây tổn hại tương tự như ô nhiễm không khí môi trường.
Tại Việt Nam, tình hình càng đáng báo động. PGS. Hồ Quốc Bằng, Đại học Quốc gia TP.HCM, chỉ ra rằng ở các thành phố lớn như Hà Nội và TP.HCM, giao thông vận tải là nguồn chính phát thải bụi mịn PM2.5, chiếm tới 74%, kèm theo các khí độc như NOx, CO và SO2. Tại Hà Nội với hơn 8,5 triệu dân (năm 2022), hơn 6 triệu xe máy và 690.000 ô tô, cùng hàng nghìn nhà máy, giao thông chiếm tỷ lệ phát thải lớn nhất (khoảng 61%), còn công nghiệp chiếm 39%. Tương tự tại TP.HCM, ngoài giao thông, đốt sinh khối, công nghiệp và vận tải biển cũng góp phần đáng kể vào nồng độ aerosol.
Các chuyên gia tại tọa đàm nhấn mạnh rằng, để giảm thiểu tử vong do hạt aerosol từ bụi mịn và các nguồn liên quan (bao gồm thuốc lá), cần hành động quyết liệt. GS. Daniel Kammen, Đại học California, Berkeley (Mỹ), đề xuất chuyển đổi sang giao thông xanh, ưu tiên xe điện, giảm phụ thuộc nhiên liệu hóa thạch, đồng thời xây dựng hạ tầng sạc pin, hỗ trợ thay thế xe cũ và sản xuất xe điện giá rẻ.
Bên cạnh đó, các nhà khoa học khuyến nghị phát triển công nghệ giám sát tiên tiến: mạng lưới quan trắc tự động, vệ tinh và trí tuệ nhân tạo (AI) để theo dõi chất lượng không khí thời gian thực. PGS. Hồ Quốc Bằng gợi ý, với nguồn lực hạn chế, Việt Nam có thể xây dựng trạm quan trắc chi phí thấp kết hợp AI để cảnh báo và dự báo, đồng thời lập bản đồ phát thải làm cơ sở cho chính sách môi trường địa phương.
GS. Yafang Cheng kết luận: Cần cải thiện công nghệ, tiếp cận năng lượng sạch, xanh với chi phí hợp lý để mọi người đều tiếp cận được, từ đó giảm thiểu tác hại lâu dài của hạt aerosol đến môi trường và sức khỏe con người. Việc kiểm soát chặt chẽ các nguồn phát thải, bao gồm cả khói thuốc lá, sẽ góp phần quan trọng giảm hàng triệu ca tử vong sớm do bụi mịn gây ra.
