Đừng để AI biến sự tầm thường thành chuẩn mực mới

[Thế Việt]

Trong cuộc Cách mạng Công nghiệp, máy móc đã thay thế lao động chân tay, đẩy nghề thủ công ra rìa. Giờ đây, khi trí tuệ nhân tạo (AI) đang thâm nhập vào mọi ngóc ngách của cuộc sống, một câu hỏi lớn hơn được đặt ra: Liệu AI có đang châm ngòi cho một "cuộc cách mạng nhận thức", làm suy yếu khả năng tư duy độc lập và đẩy sự sáng tạo của con người vào chung số phận?

"Bộ phận giả nhận thức" và sự phụ thuộc ngày càng tăng​

Trí tuệ nhân tạo (AI) ban đầu được hình thành như một nỗ lực mô phỏng bộ não con người, nhưng giờ đây, nó đang dần thay đổi chính vai trò của bộ não trong cuộc sống hàng ngày. Từ các nhà thiết kế đồ họa dùng AI để tạo logo trong chớp mắt, các kỹ sư phần mềm dùng trợ lý AI để tăng tốc độ viết mã, cho đến học sinh dùng AI để làm bài tập, tác động của nó đang lan tỏa với tốc độ chóng mặt.

Điều này đặt ra một câu hỏi quan trọng: Điều gì sẽ xảy ra với những nhà văn không còn phải "vắt óc" tìm kiếm cách diễn đạt hoàn hảo, hay những nhà thiết kế không còn cần phác thảo hàng chục biến thể bằng tay? Liệu chúng ta có đang ngày càng trở nên phụ thuộc vào những "bộ phận giả nhận thức" này, giống như cách GPS đã làm suy yếu khả năng định vị độc lập của con người?

Bài học từ Cách mạng Công nghiệp: Năng suất và sự đồng nhất​

Đây không phải là lần đầu tiên nhân loại đối mặt với một sự chuyển đổi công nghệ lớn. Cuộc Cách mạng Công nghiệp đã thay thế kỹ năng thủ công bằng sản xuất cơ giới, mang lại hiệu quả và năng suất vượt trội. Tuy nhiên, nó cũng dẫn đến một hệ quả không mong muốn: các sản phẩm trở nên đồng nhất, nhạt nhẽo hơn và ít mang tính cá nhân hơn. Nghề thủ công, vốn là biểu tượng của sự khéo léo và độc đáo, bị đẩy ra rìa và dần trở thành một thứ xa xỉ.

Ngày nay, AI tạo sinh cũng đang tạo ra một nguy cơ tương tự. Nó khiến người dùng dễ dàng đánh đồng tốc độ với chất lượng, năng suất với sự độc đáo. Mối nguy hiểm không phải là AI sẽ làm chúng ta thất vọng, mà là chúng ta sẽ chấp nhận những kết quả "đủ tốt" nhưng tầm thường của nó như một chuẩn mực mới. Khi đó, chiều sâu, sắc thái và sự phong phú về mặt trí tuệ vốn định nghĩa nên những công việc vĩ đại của con người có nguy cơ bị mất đi.

Nghịch lý sáng tạo của AI: Sáng tạo hơn nhưng kém đa dạng hơn​

Cần phải hiểu rõ rằng, các công cụ như ChatGPT không hề "suy nghĩ" theo nghĩa của con người. Về bản chất, chúng là những cỗ máy dự đoán thống kê, sắp xếp lại khối lượng lớn nội dung do con người tạo ra để tạo thành một sản phẩm mới nghe có vẻ hợp lý.

Một nghịch lý thú vị đã được các nhà khoa học phát hiện. Trong các thí nghiệm, những người sử dụng AI để động não có xu hướng tạo ra các ý tưởng sáng tạo hơn mức trung bình so với những người không có sự trợ giúp. Điều này cho thấy AI thực sự có thể cải thiện hiệu suất sáng tạo ở mức cơ bản.

Tuy nhiên, có một sự đánh đổi quan trọng: việc dựa dẫm vào AI lại làm giảm đáng kể tính đa dạng của các ý tưởng được tạo ra. Các hệ thống này có xu hướng hướng người dùng đến một "vùng đất trung gian" an toàn, có thể dự đoán được, thay vì khuyến khích họ khám phá những khả năng phi truyền thống. Sự thiên vị cố hữu trong dữ liệu huấn luyện cũng góp phần hạn chế sự đa dạng này.

Duy trì vai trò của con người trong kỷ nguyên thuật toán​

Để tận dụng tối đa cuộc cách mạng nhận thức này, chúng ta cần hiểu rằng sự sáng tạo, đổi mới và nghiên cứu thực sự không chỉ là sự sắp xếp lại dữ liệu quá khứ. Chúng đòi hỏi những bước nhảy vọt về khái niệm, tư duy độc lập, liên ngành và kinh nghiệm thực tế sâu sắc. Đây là những phẩm chất mà AI không thể sao chép.

Những gì AI tạo ra có thể đáp ứng tốt các nhu cầu ngắn hạn: một bản tóm tắt nhanh gọn, một thiết kế hợp lý. Nhưng nó hiếm khi mang lại sự thay đổi và tính nguyên bản thực sự. Trong một thế giới tràn ngập các thuật toán, việc duy trì và phát triển những giá trị độc nhất của tư duy con người trở nên quan trọng hơn bao giờ hết, để chúng ta không bị lạc lối trong một biển cả của sự đồng nhất.