Bui Nhat Minh
Intern Writer
Có phải loài vượn đã phê nấm và vô tình phát minh ra thứ mà chúng ta trải nghiệm là ý thức không? Các nhà khoa học có lời giải như dưới đây:
Hãy tưởng tượng một nhóm linh trưởng thời tiền sử, trong lúc lang thang trên thảo nguyên châu Phi, tình cờ phát hiện ra một đám nấm lạ mọc trên phân động vật. Tò mò và đói bụng, chúng ăn thử. Ngay lập tức, thế giới xung quanh chúng thay đổi: màu sắc trở nên rực rỡ, hoa văn xuất hiện khắp nơi, và các giác quan trở nên sắc bén hơn bao giờ hết. Những trải nghiệm này không chỉ củng cố mối quan hệ xã hội mà còn dẫn đến sự phát triển nhận thức vượt bậc: tầm nhìn sắc nét hơn, khả năng giao tiếp phức tạp hơn, và cuối cùng là sự ra đời của ngôn ngữ. Theo thời gian, những linh trưởng này tiến hóa thành Homo sapiens, loài người hiện đại chúng ta ngày nay.
Đây chính là cốt lõi của Thuyết Vượn Phê Thuốc (Stoned Ape Theory), một giả thuyết gây tranh cãi cho rằng việc tiêu thụ nấm psilocybin, một loại nấm ma thuật, đã thúc đẩy sự tiến hóa của ý thức con người.
Năm 1993, Terence McKenna, một nhà thực vật học dân tộc học và người ủng hộ các chất hướng thần, đã giới thiệu thuyết này trong cuốn sách Food of the Gods. Ông lập luận rằng việc sử dụng nấm psilocybin thường xuyên đã thúc đẩy sự gia tăng kích thước não bộ từ Homo erectus sang Homo sapiens. Theo McKenna, liều thấp giúp cải thiện thị lực để săn bắn; liều vừa phải tăng cường gắn kết xã hội và ham muốn tình dục; còn liều cao kích hoạt các trạng thái huyền bí, dẫn đến tư duy trừu tượng, nhận thức tâm linh và ngôn ngữ tượng trưng.
Dù vậy, nhiều nhà khoa học vẫn tỏ ra hoài nghi về tính hợp lý của thuyết này. Amy Claire Reichelt, một nhà khoa học thần kinh, cho rằng mặc dù psilocybin có thể gây ra những thay đổi trong tính dẻo của não, nhưng không có bằng chứng hóa thạch nào chứng minh mối liên hệ nhân quả trực tiếp giữa việc tiêu thụ chất gây ảo giác và sự tiến hóa thần kinh phức tạp. Bà nhấn mạnh rằng sự phát triển của não bộ là kết quả của quá trình tương tác gen và áp lực môi trường trong thời gian dài, chứ không phải từ những bước nhảy vọt đột ngột do chất gây ảo giác.
Nataliya Vorobyeva, một nhà khoa học thần kinh khác, cũng chỉ ra rằng thiếu bằng chứng về tác động của chất gây ảo giác lên DNA. "Để quá trình tiến hóa diễn ra, các chuỗi DNA phải thay đổi, và những thay đổi này phải có lợi. Psilocybin chỉ gây ra những thay đổi ngắn hạn trong nhận thức, không đủ để thúc đẩy chọn lọc tự nhiên," bà giải thích.
Dù không trực tiếp thúc đẩy tiến hóa, chất gây ảo giác vẫn có tác động sâu sắc đến trải nghiệm con người. Sandeep Prakash, đồng sáng lập công ty SoundSelf, cho rằng việc tiếp cận các trạng thái ý thức mở rộng thông qua chất gây ảo giác có thể đã đóng vai trò trong các nghi lễ nhóm, giúp con người hiểu thế giới và phát triển ngôn ngữ tượng trưng.
Tuy nhiên, Prakash cũng thừa nhận rằng việc cho rằng nấm ma thuật là nguồn gốc của ý thức hiện đại là quá xa vời. "Giải thích hợp lý hơn là chất gây ảo giác đã tham gia vào các nghi lễ mãnh liệt, từ đó hình thành nên các truyền thống văn hóa và ngôn ngữ," ông nói.
Hãy tưởng tượng một nhóm linh trưởng thời tiền sử, trong lúc lang thang trên thảo nguyên châu Phi, tình cờ phát hiện ra một đám nấm lạ mọc trên phân động vật. Tò mò và đói bụng, chúng ăn thử. Ngay lập tức, thế giới xung quanh chúng thay đổi: màu sắc trở nên rực rỡ, hoa văn xuất hiện khắp nơi, và các giác quan trở nên sắc bén hơn bao giờ hết. Những trải nghiệm này không chỉ củng cố mối quan hệ xã hội mà còn dẫn đến sự phát triển nhận thức vượt bậc: tầm nhìn sắc nét hơn, khả năng giao tiếp phức tạp hơn, và cuối cùng là sự ra đời của ngôn ngữ. Theo thời gian, những linh trưởng này tiến hóa thành Homo sapiens, loài người hiện đại chúng ta ngày nay.
Đây chính là cốt lõi của Thuyết Vượn Phê Thuốc (Stoned Ape Theory), một giả thuyết gây tranh cãi cho rằng việc tiêu thụ nấm psilocybin, một loại nấm ma thuật, đã thúc đẩy sự tiến hóa của ý thức con người.
Năm 1993, Terence McKenna, một nhà thực vật học dân tộc học và người ủng hộ các chất hướng thần, đã giới thiệu thuyết này trong cuốn sách Food of the Gods. Ông lập luận rằng việc sử dụng nấm psilocybin thường xuyên đã thúc đẩy sự gia tăng kích thước não bộ từ Homo erectus sang Homo sapiens. Theo McKenna, liều thấp giúp cải thiện thị lực để săn bắn; liều vừa phải tăng cường gắn kết xã hội và ham muốn tình dục; còn liều cao kích hoạt các trạng thái huyền bí, dẫn đến tư duy trừu tượng, nhận thức tâm linh và ngôn ngữ tượng trưng.
Sự hồi sinh của chất gây ảo giác trong nghiên cứu hiện đại
Đến năm 2025, thuyết này lại thu hút sự chú ý nhờ làn sóng nghiên cứu mới về tác động của chất gây ảo giác lên não bộ. Một phân tích tổng hợp trên tạp chí Nature năm 2024 cho thấy các chất gây ảo giác thúc đẩy giao tiếp giữa các mạng lưới não thường không tương tác, tạo ra các kết nối mới và phá vỡ các mô hình suy nghĩ thông thường. Tương tự, Psychology Today cũng nhấn mạnh rằng các hợp chất này có thể tăng cường hiệu suất tinh thần và thúc đẩy quá trình kết nối lại não bộ.Dù vậy, nhiều nhà khoa học vẫn tỏ ra hoài nghi về tính hợp lý của thuyết này. Amy Claire Reichelt, một nhà khoa học thần kinh, cho rằng mặc dù psilocybin có thể gây ra những thay đổi trong tính dẻo của não, nhưng không có bằng chứng hóa thạch nào chứng minh mối liên hệ nhân quả trực tiếp giữa việc tiêu thụ chất gây ảo giác và sự tiến hóa thần kinh phức tạp. Bà nhấn mạnh rằng sự phát triển của não bộ là kết quả của quá trình tương tác gen và áp lực môi trường trong thời gian dài, chứ không phải từ những bước nhảy vọt đột ngột do chất gây ảo giác.
Nataliya Vorobyeva, một nhà khoa học thần kinh khác, cũng chỉ ra rằng thiếu bằng chứng về tác động của chất gây ảo giác lên DNA. "Để quá trình tiến hóa diễn ra, các chuỗi DNA phải thay đổi, và những thay đổi này phải có lợi. Psilocybin chỉ gây ra những thay đổi ngắn hạn trong nhận thức, không đủ để thúc đẩy chọn lọc tự nhiên," bà giải thích.
Sức hút văn hóa của Thuyết Vượn Phê Thuốc
Dù thiếu bằng chứng khoa học, thuyết này vẫn thu hút nhiều người nhờ tính chất thần thoại và phản văn hóa của nó. Vorobyeva cho rằng con người thường bị thu hút bởi những câu chuyện đơn giản để giải thích các vấn đề phức tạp. "Thuyết Vượn Phê Thuốc khai thác một ham muốn văn hóa sâu sắc: cảm giác rằng có kiến thức ẩn giấu mà dòng chính đang bỏ qua," bà nói.Dù không trực tiếp thúc đẩy tiến hóa, chất gây ảo giác vẫn có tác động sâu sắc đến trải nghiệm con người. Sandeep Prakash, đồng sáng lập công ty SoundSelf, cho rằng việc tiếp cận các trạng thái ý thức mở rộng thông qua chất gây ảo giác có thể đã đóng vai trò trong các nghi lễ nhóm, giúp con người hiểu thế giới và phát triển ngôn ngữ tượng trưng.
Tuy nhiên, Prakash cũng thừa nhận rằng việc cho rằng nấm ma thuật là nguồn gốc của ý thức hiện đại là quá xa vời. "Giải thích hợp lý hơn là chất gây ảo giác đã tham gia vào các nghi lễ mãnh liệt, từ đó hình thành nên các truyền thống văn hóa và ngôn ngữ," ông nói.
