Liệu Nhật Bản có thể thực hiện tham vọng phục hưng ngành công nghiệp bán dẫn?

The Storm Riders · 10:23

Nhật Bản từng là cường quốc về công nghệ bán dẫn tiên tiến nhưng hiện tại, bản đồ thị trường bán dẫn đã thay đổi đáng kể, doanh nghiệp Nhật Bản bị các đối thủ nước ngoài bỏ lại phía sau. Liệu Nhật Bản có thể lấy lại ánh hào quang trong lĩnh vực sản xuất chất bán dẫn, "bộ não" của trí tuệ nhân tạo (AI) và là "vật tư quan trọng" trong an ninh kinh tế?

Hiện trạng ngành công nghiệp bán dẫn Nhật Bản:

Biến động thị trường:
- Ba công ty có doanh thu cao nhất ngành bán dẫn Nhật Bản (từ tháng 1 đến tháng 12 năm 2023) là Sony Semiconductor Solutions (1.553 tỷ yên), Renesas Electronics (1.469,7 tỷ yên) và Kioxia (trước đây là Toshiba Memory) (999,7 tỷ yên).
- So với năm trước, doanh thu của Sony tăng 18,7%, Renesas giảm nhẹ 2,2%, còn Kioxia giảm mạnh 30%. Thành công của Sony đến từ cảm biến hình ảnh cho Apple, trong khi Renesas đã chuyển mình thành công ty toàn cầu giảm sự phụ thuộc vào thị trường nội địa. Kioxia chuyên về bộ nhớ flash NAND thì chịu ảnh hưởng lớn từ sự bão hòa của thị trường smartphone và PC đang suy thoái.
- Ngành kinh doanh bộ nhớ (như DRAM) có tính biến động cao. Sau giai đoạn bùng nổ 2017-2018, thị trường chững lại vào năm 2019. Đại dịch COVID-19 từ năm 2020 thúc đẩy nhu cầu máy tính, nhưng tình trạng thiếu chip (bắt nguồn từ chip cho ô tô) lại gây ra sự tăng trưởng đột biến về nhu cầu. Tình trạng đặt hàng quá mức (double, triple booking) dẫn đến tồn kho lớn, và phải mất từ cuối năm 2022 đến hết năm 2023 để giải quyết, khiến sản xuất bị đình trệ. Thị trường được dự đoán sẽ phục hồi hoàn toàn từ nửa cuối năm 2024 đến năm 2025.
Top 10 công ty bán dẫn Nhật Bản:
- Sony, Renesas, Kioxia là 3 công ty hàng đầu của Nhật Bản, nhưng không lọt vào top 10 thế giới. Trong bảng xếp hạng doanh thu bán dẫn toàn cầu năm 2022, Samsung Electronics đứng đầu, Intel thứ hai, Qualcomm thứ ba. Renesas đứng thứ 16, Kioxia thứ 17 và Sony thứ 18.
- Bảng xếp hạng năm 2021 của Omdia cho thấy thứ tự các công ty Nhật Bản như sau: 1. Kioxia, 2. Renesas, 3. Sony, 4. ROHM, 5. Toshiba, 6. Nichia Chemical, 7. Mitsubishi Electric, 8. Sanken Electric, 9. Fuji Electric, 10. Socionext.
- Top 3 công ty có doanh thu khoảng 1 nghìn tỷ yên, nhưng các công ty còn lại có doanh thu thấp hơn đáng kể. ROHM (IC analog và bán dẫn công suất), Toshiba (linh kiện rời rạc, bao gồm bán dẫn công suất), và Nichia Chemical (phát minh diode phát quang xanh lam - LED) cũng có đóng góp đáng kể. Các công ty từ vị trí 7-9 chủ yếu mạnh về bán dẫn công suất. Socionext là công ty bán dẫn không có nhà máy (fabless), đóng vai trò như một nhà thiết kế cho các hãng bán dẫn nước ngoài.
- Ngoài ra, còn có các công ty tầm trung như Nisshinbo Micro Devices và MinebeaMitsumi.
  - Nisshinbo trở thành công ty bán dẫn sau khi mua lại New Japan Radio và Ricoh Microdevices, với doanh thu 76,7 tỷ yên năm 2023.
  - MinebeaMitsumi có mảng bán dẫn (một phần của bộ phận Semiconductor & Electronics) với doanh thu khoảng 75 tỷ yên trong năm tài chính 2023. Việc mua lại mảng kinh doanh thiết bị điện của Hitachi giúp công ty đặt mục tiêu lợi nhuận hoạt động 100 tỷ yên từ năm tài chính 2024, và 250 tỷ yên vào năm 2029.

Chính sách hỗ trợ của chính phủ

Chính phủ và Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản (METI) đã "thức tỉnh" và bắt đầu hỗ trợ ngành công nghiệp bán dẫn thông qua việc thu hút TSMC, thành lập Rapidus, và hỗ trợ 3 công ty bán dẫn hàng đầu của Nhật Bản cùng công ty ROHM. Đạo luật CHIPS của Mỹ cho phép chính phủ hỗ trợ nghiên cứu phát triển và đầu tư của các công ty tư nhân đã thúc đẩy động thái tương tự ở Nhật Bản. Liên minh châu Âu cũng đã thông qua Đạo luật CHIPS phiên bản châu Âu để tăng cường sản xuất bán dẫn.
Tại Nhật Bản, METI đã cam kết hỗ trợ 330 tỷ yên cho Rapidus đến năm 2023. Khoản hỗ trợ 590 tỷ yên khác trong năm tài chính 2024 nâng tổng số tiền hỗ trợ cho riêng Rapidus lên 920 tỷ yên. Chính phủ cũng hỗ trợ đầu tư xây dựng nhà máy mới cho Sony, Renesas, Kioxia, v.v., với tổng số tiền hỗ trợ 3,9 nghìn tỷ yên trong 3 năm (từ 2021).
Bộ Tài chính so sánh số tiền hỗ trợ này với các quốc gia khác. Khoản hỗ trợ 3,9 nghìn tỷ yên cho ngành bán dẫn trong 3 năm (chủ yếu từ METI), chiếm 0,71% GDP, cao hơn so với Mỹ (0,21%) và Đức (0,41%), theo Jiji Equity.
Do thiếu sự hỗ trợ của chính phủ trong quá khứ, ngành công nghiệp bán dẫn Nhật Bản đã suy yếu và số lượng kỹ sư phát triển bán dẫn giảm. Đặc biệt, số lượng kỹ sư thiết kế giảm đáng kể, và việc đào tạo nhân lực trở thành một vấn đề cấp bách.