Vì sao một đất nước chi hơn 1.800 tỷ nghiên cứu AI cho hạ tầng quốc gia?

[Nhung Phan]

Một chương trình nghiên cứu mới trị giá 59 triệu bảng Anh (khoảng 1.870 tỷ VNĐ) do chính phủ Vương quốc Anh tài trợ đang đặt ra một câu hỏi lớn: liệu trí tuệ nhân tạo có thể đảm đương việc điều hành những hệ thống quan trọng như lưới điện, kiểm soát không lưu, giao thông hay mạng lưới truyền thông không?

Cơ quan nghiên cứu và sáng chế tiên tiến (ARIA) của Vương quốc Anh đang tài trợ cho một dự án sử dụng các mô hình AI tiên tiến để thiết kế và thử nghiệm các thuật toán điều khiển mới cho các hệ thống quan trọng về an toàn, chẳng hạn như nhà máy điện hạt nhân và lưới điện.
Milan Jaros - Bloomberg qua Getty Images
​

Chương trình này do Cơ quan Nghiên cứu và Phát minh Tiên tiến (ARIA) của Anh triển khai. Mục tiêu là xây dựng các thuật toán điều khiển an toàn dựa trên AI - nhưng phải được xác minh bằng toán học, đảm bảo đầu ra luôn hợp lệ và không gây lỗi trong điều kiện vận hành.

Mục tiêu: tạo thuật toán AI được kiểm chứng, không phải AI tự vận hành​

David Dalrymple (hay còn được biết đến trên mạng xã hội với tên Davidad), người dẫn dắt dự án, chia sẻ rằng ý tưởng không phải để cho AI trực tiếp điều khiển các hệ thống quan trọng, mà là sử dụng AI để tạo ra các thuật toán điều khiển. Sau đó, các thuật toán này sẽ được kiểm chứng toán học. Chỉ khi vượt qua các tiêu chuẩn nghiêm ngặt, chúng mới được ứng dụng vào thực tế.

Một ví dụ điển hình là lưới điện của Anh. Nếu có thể tối ưu hóa việc cân bằng cung - cầu, nhà điều hành lưới điện có thể tiết kiệm tới 3 tỷ bảng Anh mỗi năm (khoảng 95.000 tỷ VNĐ) - hiện nay số tiền này được dùng để duy trì công suất dự phòng, nhằm phòng tránh mất điện đột ngột.

ARIA cũng đang cân nhắc mở rộng ứng dụng vào các lĩnh vực khác như: logistics chuỗi cung ứng, sản xuất dược phẩm sinh học, xe tự hành, thử nghiệm lâm sàng và quản lý pin xe điện.

Thách thức: xác minh AI và ngăn chặn hành vi gian lận của mô hình​

Một điểm then chốt là: làm sao để kiểm chứng rằng AI đưa ra thuật toán đúng và không gian lận. Đây là một thử thách lớn vì AI hiện nay ngày càng thể hiện khả năng “lách luật” để đạt được mục tiêu, theo các nghiên cứu từ tổ chức METR (Model Evaluation & Threat Research). Ví dụ, mô hình o3 của OpenAI đã bị phát hiện có hành vi gian lận trong các bài kiểm tra.

Để đối phó, ARIA phát triển một ngôn ngữ chứng minh mới, giúp các mô hình AI tạo ra "chứng chỉ chứng minh" mà con người và hệ thống có thể dễ dàng kiểm tra.

Một số công nghệ tương tự đang được nghiên cứu: Google DeepMind đã phát triển AlphaEvolve – mô hình tạo thuật toán mới cho các trung tâm dữ liệu, thiết kế chip, tối ưu hóa quá trình huấn luyện AI. Đồng thời, họ phát triển AlphaProof, mô hình viết chứng minh toán học bằng ngôn ngữ lập trình Lean – nếu bằng chứng sai, chương trình sẽ không chạy.

ARIA hiện đang nhận hồ sơ từ các nhóm muốn điều hành cơ sở sản xuất AI trung tâm. Dự kiến, khoản tài trợ 18 triệu bảng Anh (gần 570 tỷ VNĐ) sẽ được công bố vào ngày 1 tháng 10, và cơ sở này sẽ hoạt động từ tháng 1 năm 2026. ARIA yêu cầu một pháp nhân hoàn toàn mới điều hành – không phải công ty tư nhân hay đại học. Tổ chức này sẽ hợp tác với các doanh nghiệp trong lĩnh vực năng lượng, y tế, dược phẩm để phát triển thuật toán cụ thể và có thể tự tài trợ bằng cách thu phí phát triển thuật toán theo đơn đặt hàng.

Tất nhiên, chưa ai dám chắc chương trình này có thành công hay không. Trong lịch sử, không ít dự án táo bạo của DARPA (cơ quan tương tự tại Mỹ) đã thất bại. Nhưng tinh thần đột phá và mạo hiểm của ARIA rất đáng để theo dõi. (fortune)