Ý thức của con người bắt đầu từ đâu? Manh mối có thể nằm ở thai nhi

Bui Nhat Minh · 13:28

Các nhà nghiên cứu vừa đề xuất một cách tiếp cận mới để khảo sát ý thức ở trẻ sơ sinh: thay vì dựa vào một bằng chứng duy nhất, họ cho rằng bốn mô hình não bộ và hành vi điển hình ở người lớn nếu xuất hiện ở trẻ sơ sinh có thể coi là tín hiệu cho thấy dạng nhận thức có ý thức ban đầu đã tồn tại. Những manh mối này bao gồm mạng lưới kết nối sâu trong não, cơ chế chú ý, tích hợp đa giác quan và các phản ứng não đối với mẫu bất ngờ. Tuy nhiên, các tác giả cảnh báo rằng ngay cả khi thấy những dấu hiệu tương tự, điều đó cũng không đủ để xác định chính xác “khi nào” ý thức bắt đầu ở con người.

Bốn dấu hiệu não bộ và hành vi mà các nhà nghiên cứu muốn tìm ở trẻ sơ sinh

Mạng lưới chế độ mặc định (default mode network) hệ thống liên quan đến suy nghĩ nội tâm và nhận thức bản thân ở người lớn. Nhiều nghiên cứu ghi nhận dấu vết thô sơ của mạng lưới này ở trẻ sơ sinh, và các kết nối của nó bắt đầu hợp nhất với những vùng não điều phối sự chú ý ngay sau khi sinh.

Khả năng chú ý (attention) ý thức thường đi kèm với việc tập trung vào một kích thích. Một thước đo là hiệu ứng chớp mắt chú ý (attentional blink): khi hai kích thích xuất hiện liên tiếp, sẽ có độ trễ trong nhận thức kích thích thứ hai. Ở trẻ lớn và người lớn hiệu ứng này rõ ràng; ở trẻ sơ sinh từ ~5 tháng tuổi trở lên, tín hiệu cho thấy hệ thống chú ý đã đang phát triển và hoạt động.

Tích hợp đa giác quan (multisensory integration) cách não hợp nhất thông tin từ mắt, tai và xúc giác thành một trải nghiệm thống nhất. Hiệu ứng McGurk (khi hình ảnh miệng và âm thanh không khớp tạo ra một âm thanh “mới”) là ví dụ cho thấy tích hợp này hoạt động trong ý thức; nghiên cứu chỉ ra trẻ 4–5 tháng tuổi đã bắt đầu thể hiện hiện tượng này.

Phản ứng cục bộ–toàn cục và sóng P300 khi một mẫu bất ngờ xuất hiện, não người lớn tạo ra sóng P300, một chỉ báo nhận thức có ý thức về sự kiện đó. Các tín hiệu dạng P300 tương tự đã được phát hiện ở trẻ sơ sinh và thậm chí ở thai nhi khoảng tuần thứ 35, khiến đây là một trong những dấu hiệu mạnh mẽ nhất mà các nhà nghiên cứu tìm kiếm.

Cẩn trọng khi giải thích: có dấu hiệu chưa chắc đã là “bằng chứng cuối cùng”

Dù những phát hiện trên gợi mở rằng một số dạng nhận thức ban đầu có thể xuất hiện rất sớm thậm chí trước khi sinh các tác giả (như Tiến sĩ Timothy Bayne và Tiến sĩ Joel Frohlich trong bài công bố trên Acta Paediatrica, tháng 10/2024) khuyến nghị thận trọng. Bayne nhắc lại rằng các dấu hiệu này “có tính gợi mở” nhưng không đủ mạnh để khẳng định một kết luận dứt khoát về “điểm khởi đầu” của ý thức.

Một lý do quan trọng là chất lượng của trải nghiệm ý thức ở trẻ sơ sinh có thể khác về bản chất so với người lớn. Ngay cả khi hệ thần kinh non nớt biểu hiện những chỉ dấu tương đồng, hình thức trải nghiệm nội tâm (nếu có) có thể rất khác và chưa chắc giống trải nghiệm hình ảnh, kỷ niệm hay suy tư mà người lớn trải qua. Do đó, các nhà khoa học nhấn mạnh: cần nhiều bằng chứng lẫn cách đo lường chặt chẽ, tránh kết luận vội vàng dựa trên một hoặc vài chỉ dấu riêng lẻ.

Kết luận: việc sử dụng bốn mô hình não và hành vi để kiểm tra ý thức sớm ở trẻ sơ sinh là một hướng nghiên cứu hứa hẹn và có hệ thống hơn so với các chỉ dấu đơn lẻ. Nhưng hiện tại, câu hỏi lớn “ý thức con người bắt đầu từ khi nào và ở dạng nào?” vẫn chưa có lời trả lời chắc chắn. Những nghiên cứu tiếp theo, thận trọng và đa phương pháp, sẽ cần thiết để tiến gần hơn tới bí ẩn này.