Mai Nhung
Writer
Vụ phóng thành công loạt vệ tinh hoạt động đầu tiên của dự án Project Kuiper (Amazon) vào ngày 28/4 vừa qua không chỉ đánh dấu sự gia nhập chính thức của Amazon vào cuộc đua Internet vệ tinh mà còn làm nổi bật một vấn đề ngày càng cấp bách: quỹ đạo Trái Đất tầm thấp (LEO) đang trở nên quá đông đúc. Với việc SpaceX Starlink, OneWeb/Eutelsat, và nhiều dự án từ Trung Quốc cũng đang triển khai hàng nghìn vệ tinh, các chuyên gia cảnh báo nguy cơ va chạm và một thảm họa dây chuyền về rác vũ trụ đang hiển hiện nếu không có các quy tắc quản lý hiệu quả.
LEO chật chội: Cuộc đua lấp đầy quỹ đạo
"Đang có một cuộc đua để lấp đầy quỹ đạo Trái Đất tầm thấp," nhà nghiên cứu về mảnh vỡ vũ trụ Vishnu Reddy (Đại học Arizona) nhận định. Số liệu từ Cơ quan Vũ trụ Châu Âu (ESA) cho thấy chỉ riêng năm 2024, hơn 2.500 vật thể đã được phóng vào LEO, gấp 5 lần so với bất kỳ năm nào trước 2020, chủ yếu là các vệ tinh thương mại. Số lượng vệ tinh đang hoạt động hiện đã tương đương với số lượng mảnh vỡ lớn có thể theo dõi. Nếu xu hướng này tiếp diễn, ESA ước tính sẽ có gần 50.000 vật thể lớn hơn 10cm bay trong LEO vào năm 2050. Trong vài năm tới, trung bình mỗi ngày có thể có tới 8 vệ tinh được phóng lên.
Không chỉ vệ tinh đang hoạt động, không gian quanh Trái Đất còn chứa hàng triệu mảnh rác vũ trụ trôi nổi với tốc độ cực cao. ESA ước tính hơn 1,2 triệu vật thể đủ lớn để gây ra thiệt hại thảm khốc nếu va chạm. Nguy cơ không chỉ là hư hỏng các tài sản giá trị như Trạm Vũ trụ Quốc tế (ISS). Đáng sợ hơn là Hội chứng Kessler: các vụ va chạm tạo ra thêm mảnh vỡ, dẫn đến nhiều vụ va chạm hơn nữa, tạo thành hiệu ứng dây chuyền có thể khiến các quỹ đạo quan trọng trở nên hoàn toàn không thể sử dụng được trong tương lai. Nhà thiên văn học Olivier Hainaut (ESO) cảnh báo: "Nếu đưa quá nhiều vệ tinh lên, sẽ có va chạm... và bạn có thể khiến cả một dải quỹ đạo trở nên vô dụng."
Khoảng trống pháp lý và trách nhiệm mơ hồ
Vấn đề trở nên nghiêm trọng hơn do thiếu vắng một khung pháp lý quốc tế hiệu quả để quản lý giao thông vũ trụ và xử lý rác thải. Hiệp ước Không gian Ngoài thiên thể năm 1967 đã quá lỗi thời và không lường trước được sự bùng nổ của các công ty tư nhân. Hiện tại, việc theo dõi các vật thể và cảnh báo va chạm tiềm năng (gọi là conjunction) chủ yếu dựa vào dữ liệu công khai từ Lực lượng Không gian Hoa Kỳ. Trách nhiệm tránh va chạm thuộc về chính các nhà vận hành vệ tinh.
"Các nhà vận hành vệ tinh chịu trách nhiệm về vệ tinh của họ... Hy vọng là mọi người sẽ có thể tự lo liệu dựa trên những gì Hoa Kỳ đang cung cấp miễn phí," ông Reddy nói. Việc xử lý vệ tinh hết hạn hoạt động cũng phụ thuộc vào sự tự giác của các công ty (SpaceX được ghi nhận là khá có trách nhiệm trong việc tự hạ quỹ đạo Starlink).
Tuy nhiên, khi ngày càng có nhiều chòm sao vệ tinh hoạt động trên các quỹ đạo gần nhau (ví dụ Kuiper bay cao hơn Starlink một chút nhưng vẫn phải đi qua quỹ đạo của nhau), việc phối hợp tránh va chạm trở nên phức tạp. Ai sẽ là người phải di chuyển vệ tinh (tốn nhiên liệu quý giá) khi có nguy cơ va chạm giữa Kuiper và Starlink? Tình hình càng tồi tệ hơn nếu va chạm tiềm ẩn liên quan đến một mảnh vỡ không xác định hoặc vệ tinh không còn hoạt động. Sự cố thiếu liên lạc giữa ESA và SpaceX trong vụ suýt va chạm năm 2019 là một lời cảnh báo rõ ràng.
Lời kêu gọi hành động khẩn cấp
Các chuyên gia đồng loạt kêu gọi cần có những quy tắc và sự hợp tác quốc tế chặt chẽ hơn để quản lý không gian quỹ đạo một cách bền vững. Josef Aschbacher, Tổng giám đốc ESA, nhấn mạnh: "Thông điệp rất rõ ràng: rác vũ trụ là một vấn đề và chúng ta phải làm gì đó". Vishnu Reddy cho rằng chính các công ty có kinh nghiệm như SpaceX nên chủ động đề xuất các quy tắc vận hành và tránh va chạm, vì đó cũng là lợi ích tài chính của chính họ, thay vì chờ đợi các thỏa thuận quốc tế chậm chạp. Đây là một ví dụ điển hình của "bi kịch của tài sản chung" (tragedy of the commons).
Nếu không có hành động sớm, LEO có nguy cơ trở thành một bãi rác khổng lồ, đe dọa nghiêm trọng đến các hoạt động không gian trong tương lai và cả các dịch vụ thiết yếu trên Trái Đất phụ thuộc vào vệ tinh.
LEO chật chội: Cuộc đua lấp đầy quỹ đạo
"Đang có một cuộc đua để lấp đầy quỹ đạo Trái Đất tầm thấp," nhà nghiên cứu về mảnh vỡ vũ trụ Vishnu Reddy (Đại học Arizona) nhận định. Số liệu từ Cơ quan Vũ trụ Châu Âu (ESA) cho thấy chỉ riêng năm 2024, hơn 2.500 vật thể đã được phóng vào LEO, gấp 5 lần so với bất kỳ năm nào trước 2020, chủ yếu là các vệ tinh thương mại. Số lượng vệ tinh đang hoạt động hiện đã tương đương với số lượng mảnh vỡ lớn có thể theo dõi. Nếu xu hướng này tiếp diễn, ESA ước tính sẽ có gần 50.000 vật thể lớn hơn 10cm bay trong LEO vào năm 2050. Trong vài năm tới, trung bình mỗi ngày có thể có tới 8 vệ tinh được phóng lên.
Không chỉ vệ tinh đang hoạt động, không gian quanh Trái Đất còn chứa hàng triệu mảnh rác vũ trụ trôi nổi với tốc độ cực cao. ESA ước tính hơn 1,2 triệu vật thể đủ lớn để gây ra thiệt hại thảm khốc nếu va chạm. Nguy cơ không chỉ là hư hỏng các tài sản giá trị như Trạm Vũ trụ Quốc tế (ISS). Đáng sợ hơn là Hội chứng Kessler: các vụ va chạm tạo ra thêm mảnh vỡ, dẫn đến nhiều vụ va chạm hơn nữa, tạo thành hiệu ứng dây chuyền có thể khiến các quỹ đạo quan trọng trở nên hoàn toàn không thể sử dụng được trong tương lai. Nhà thiên văn học Olivier Hainaut (ESO) cảnh báo: "Nếu đưa quá nhiều vệ tinh lên, sẽ có va chạm... và bạn có thể khiến cả một dải quỹ đạo trở nên vô dụng."
Khoảng trống pháp lý và trách nhiệm mơ hồ
Vấn đề trở nên nghiêm trọng hơn do thiếu vắng một khung pháp lý quốc tế hiệu quả để quản lý giao thông vũ trụ và xử lý rác thải. Hiệp ước Không gian Ngoài thiên thể năm 1967 đã quá lỗi thời và không lường trước được sự bùng nổ của các công ty tư nhân. Hiện tại, việc theo dõi các vật thể và cảnh báo va chạm tiềm năng (gọi là conjunction) chủ yếu dựa vào dữ liệu công khai từ Lực lượng Không gian Hoa Kỳ. Trách nhiệm tránh va chạm thuộc về chính các nhà vận hành vệ tinh.
"Các nhà vận hành vệ tinh chịu trách nhiệm về vệ tinh của họ... Hy vọng là mọi người sẽ có thể tự lo liệu dựa trên những gì Hoa Kỳ đang cung cấp miễn phí," ông Reddy nói. Việc xử lý vệ tinh hết hạn hoạt động cũng phụ thuộc vào sự tự giác của các công ty (SpaceX được ghi nhận là khá có trách nhiệm trong việc tự hạ quỹ đạo Starlink).
Tuy nhiên, khi ngày càng có nhiều chòm sao vệ tinh hoạt động trên các quỹ đạo gần nhau (ví dụ Kuiper bay cao hơn Starlink một chút nhưng vẫn phải đi qua quỹ đạo của nhau), việc phối hợp tránh va chạm trở nên phức tạp. Ai sẽ là người phải di chuyển vệ tinh (tốn nhiên liệu quý giá) khi có nguy cơ va chạm giữa Kuiper và Starlink? Tình hình càng tồi tệ hơn nếu va chạm tiềm ẩn liên quan đến một mảnh vỡ không xác định hoặc vệ tinh không còn hoạt động. Sự cố thiếu liên lạc giữa ESA và SpaceX trong vụ suýt va chạm năm 2019 là một lời cảnh báo rõ ràng.
Lời kêu gọi hành động khẩn cấp
Các chuyên gia đồng loạt kêu gọi cần có những quy tắc và sự hợp tác quốc tế chặt chẽ hơn để quản lý không gian quỹ đạo một cách bền vững. Josef Aschbacher, Tổng giám đốc ESA, nhấn mạnh: "Thông điệp rất rõ ràng: rác vũ trụ là một vấn đề và chúng ta phải làm gì đó". Vishnu Reddy cho rằng chính các công ty có kinh nghiệm như SpaceX nên chủ động đề xuất các quy tắc vận hành và tránh va chạm, vì đó cũng là lợi ích tài chính của chính họ, thay vì chờ đợi các thỏa thuận quốc tế chậm chạp. Đây là một ví dụ điển hình của "bi kịch của tài sản chung" (tragedy of the commons).
Nếu không có hành động sớm, LEO có nguy cơ trở thành một bãi rác khổng lồ, đe dọa nghiêm trọng đến các hoạt động không gian trong tương lai và cả các dịch vụ thiết yếu trên Trái Đất phụ thuộc vào vệ tinh.
