Chạy đua với Việt Nam, công nhân may mặc Bangladesh không dám đi vệ sinh, nhịn ăn để đạt KPI

[Hail the Judge]

Tại một trong những nhà máy may mặc lớn nhất Dhaka, Bangladesh, một phụ nữ trẻ nhanh chóng may một mảnh vải xám và chuyển nó xuống dây chuyền sản xuất. Cô nhìn người phía trước với vẻ sốt ruột, như thể mong họ làm nhanh hơn. Trên máy may của cô, màn hình sáng lên cảnh báo màu đỏ: cô mới hoàn thành 7 sản phẩm, trong khi mục tiêu ngày là 101. Nếu tiến độ tăng, màn hình sẽ chuyển sang cam, rồi xanh khi đạt chỉ tiêu. Nhưng nếu liên tục chậm trễ, cô sẽ bị sa thải. Đây là thực tế khắc nghiệt của công nhân may mặc Bangladesh trong năm 2025, dưới áp lực của công nghệ thông minh như thiết bị “Nidle”.

Xu hướng sản xuất thông minh​

Màn hình kích thước bằng máy tính bảng gắn trên máy may là một phần của thiết bị kết nối internet có tên “Nidle” (viết tắt của “No idle” – không rảnh rỗi) do công ty con Intellier của Team Group sản xuất. Cảm biến của Nidle theo dõi số sản phẩm được may mỗi giờ và thời gian nhàn rỗi của công nhân. Đây là một trong những thiết bị mới được áp dụng tại các nhà máy may hàng đầu Bangladesh, thuộc lĩnh vực “sản xuất thông minh” (smart manufacturing), bao gồm cả máy tự động hoàn toàn và máy bán tự động cần sự hướng dẫn của con người. Các nhà máy này cung cấp sản phẩm cho những thương hiệu như H&M, Zara, nơi yêu cầu sản xuất nhanh để bắt kịp xu hướng thời trang.

Tự động hóa được kỳ vọng giải quyết vấn đề lớn của ngành may Bangladesh: chi phí lao động tăng trong một quốc gia vốn nổi tiếng với nhân công giá rẻ. Khondaker Golam Moazzem từ Trung tâm Đối thoại Chính sách ở Dhaka cho biết: “Công nhân ngày càng khan hiếm khi thu nhập bình quân đầu người tăng, dẫn đến yêu cầu lương cao hơn. Có xu hướng thay thế công nhân bằng máy móc.” Giám đốc điều hành Team Group Abdulla Hil Rakib khẳng định sau khi lắp đặt Nidle và máy bán tự động, sản lượng tăng tới 10% nhờ các nhiệm vụ như gắn cúc hay túi được thực hiện với ít công sức con người hơn. “Hệ thống tự động giúp xác định nút thắt, cho phép dùng cùng lực lượng lao động để sản xuất tốt hơn,” ông nói.

Tác động trái chiều đến công nhân​

Chủ nhà máy và Hiệp hội May mặc Bangladesh cho rằng công nghệ thông minh cải thiện năng suất, lương và khả năng cạnh tranh toàn cầu. Rakib nói thêm: “Khi năng suất tăng nhờ tự động hóa, tôi có thể trả lương cao hơn.” Tuy nhiên, công nhân, đại diện công đoàn và học giả lại phản bác rằng lương chỉ tăng do các cuộc biểu tình, không phải nhờ nhà máy thông minh. Tự động hóa đã làm giảm việc làm đặc biệt với phụ nữ — tỷ lệ lao động nữ trong ngành may giảm từ 85% năm 1991 xuống 57% năm 2023. Babul Akthar từ Liên đoàn Công nhân May mặc và Công nghiệp Bangladesh cảnh báo: “Các thiết bị này tạo ra sự mất cân bằng giữa tốc độ máy và khả năng con người, khiến nhiều nữ công nhân rời bỏ công việc vì không theo kịp.”

Ngành may mặc Bangladesh với 3 triệu công nhân sản xuất chủ yếu áo thun, quần dài và hàng giá trị thấp, đóng góp 77% vào 50 tỷ USD xuất khẩu năm 2024, theo Cục Xúc tiến Xuất khẩu. Nhưng áp lực cạnh tranh từ Việt Nam và Campuchia buộc các nhà máy lớn tăng cường tự động hóa. Khảo sát năm 2023 của Shimmy Technologies tại 20 nhà máy ở Dhaka cho thấy 80% dự định mua máy bán tự động trong hai năm tới. Ayaz Aziz từ Shimmy nói: “Nếu không áp dụng tự động hóa, đối thủ sẽ chiến thắng thị trường.” Mỗi máy có thể thay thế 1-6 công nhân, các nhà máy lớn dự kiến cắt giảm 22% lực lượng lao động.

Áp lực thực tế trên sàn nhà máy năm 2025​

Tại nhà máy 4A Yarn Dyeing Ltd. ngoại ô Dhaka vào sáng tháng 1/2025, 800 máy móc và quạt hút tạo nên tiếng ồn lớn. Công nhân im lặng làm việc theo quy định, sản xuất áo khoác mùa đông màu xám tro cho Tommy Hilfiger. Quản lý nhà máy Mahmudur Rahman cho biết dây chuyền giảm từ 58 xuống 48 máy nhờ tự động hóa, với một số công nhân vận hành tới ba máy cùng lúc.

Một nữ công nhân 35 tuổi, giấu tên để bảo vệ việc làm, chia sẻ mục tiêu của cô tăng 75% kể từ khi Nidle được lắp đặt năm 2022. Thiết bị thu thập dữ liệu thời gian thực, giúp quản lý xác định ai chậm chạp. “Quản lý không la mắng nữa, nhưng dùng dữ liệu để gây áp lực,” cô nói. Cô thậm chí không dám đi vệ sinh để theo kịp, cảm thấy “như đang bị đun trên bếp lửa.” Một công nhân 24 tuổi khác, sống cùng chồng, mẹ và con trai 3 tuổi trong căn phòng đơn, kể cô bị viêm dạ dày nhưng thường nhịn ăn để đạt chỉ tiêu, dẫn đến bệnh tái phát và bị nghỉ không lương.

Lương tối thiểu ngành may tăng từ 8.000 taka (66 USD) lên 12.500 taka (104 USD) vào tháng 11/2023 nhờ chính phủ, nhưng công đoàn đòi 23.000 taka (190 USD). Với công nhân 24 tuổi, 28% thu nhập 16.000 taka (131 USD) đến từ làm thêm giờ từ 17h đến 20h — cách duy nhất để gia đình cô đủ sống. Tuy nhiên, cô không có thời gian học cách vận hành máy tự động, điều mà nam công nhân dễ dàng làm ngoài giờ. Moazzem nhận định: “Phụ nữ phải về nhà nấu ăn, chăm con, dẫn đến tác động phân biệt giới rõ rệt từ tự động hóa.”

Quan điểm từ các bên​

Các thương hiệu quốc tế như H&M, Uniqlo ưu tiên nhà máy thông minh, theo Kazi Ehtesham Shahid từ Urmi Group. “Người mua hài lòng khi thấy tự động hóa,” ông nói, vì nó giảm chi phí lao động và tăng lợi nhuận. Nhưng ông thừa nhận giá từ các nhãn hàng không đủ buộc nhà máy phải tối ưu sản xuất và giảm nhân lực. Quan chức Anwar Hossain từ Hiệp hội Sản xuất và Xuất khẩu May mặc Bangladesh cho rằng tự động hóa tăng cơ hội kiếm tiền cho công nhân khi đơn hàng tăng, nhưng Kalpona Akter từ Trung tâm Đoàn kết Công nhân Bangladesh phản bác: “Công nhân chỉ ủng hộ công nghệ nếu được chia sẻ lợi ích, điều chưa xảy ra. Các nhãn hàng và nhà máy cần xem lại mô hình kinh doanh.”

Kết luận​

Năm 2025, tự động hóa như Nidle giúp ngành may Bangladesh cạnh tranh toàn cầu, nhưng lại đặt gánh nặng lớn lên công nhân thu nhập thấp, đặc biệt là phụ nữ. Dù năng suất tăng, lợi ích chưa đến tay người lao động mà chỉ gia tăng áp lực và bất bình đẳng. Nếu không có chính sách thân thiện với công nhân — ví dụ đào tạo kỹ năng cho phụ nữ hay chia sẻ lợi nhuận — tự động hóa sẽ tiếp tục là con dao hai lưỡi, vừa thúc đẩy kinh tế vừa đẩy nhiều người ra rìa trong ngành may trị giá 1,7 nghìn tỷ USD.