Đừng để AI biến bạn thành kẻ "thừa thãi" về mặt nhận thức!

[Khánh Vân]

Sự bùng nổ của các công cụ Trí tuệ Nhân tạo (AI) tạo sinh như ChatGPT, Gemini, DeepSeek... đang mang lại hiệu quả công việc chưa từng có, nhưng đồng thời cũng làm dấy lên một nỗi lo ngại sâu sắc trong giới khoa học và giáo dục: Liệu sự phụ thuộc ngày càng tăng vào AI có đang âm thầm bào mòn khả năng tư duy cốt lõi của con người? Câu hỏi cấp bách giờ đây không chỉ là "AI có thể làm gì?" mà là "AI đang làm gì chúng ta?".

Những điểm chính

• Nhiều chuyên gia (Sternberg, Gerlich, Cerf...) bày tỏ lo ngại sâu sắc rằng việc lạm dụng và phụ thuộc vào AI (ChatGPT, Gemini...) đang làm suy giảm khả năng tư duy phản biện, sáng tạo và trí nhớ của con người, dù AI giúp tăng hiệu quả công việc.
• Các nghiên cứu gần đây cho thấy mối tương quan giữa việc sử dụng AI thường xuyên và điểm số tư duy phản biện thấp hơn (đặc biệt ở người trẻ), cùng cảm giác bị phụ thuộc và ức chế tư duy ngay cả khi hiệu suất tăng.
• Giải pháp được đề xuất không phải là cấm đoán AI, mà là học cách tương tác và thích nghi đúng đắn, sử dụng AI như công cụ hỗ trợ nhưng chủ động rèn luyện tư duy độc lập, sáng tạo và phản biện để không bị công nghệ làm cho "thừa thãi" về mặt nhận thức.

Nhà tâm lý học danh tiếng Robert Sternberg tại Đại học Cornell (Mỹ) đưa ra một nhận định thẳng thắn: "Mối lo ngại lớn nhất trong thời đại AI không phải liệu nó có thể làm tổn hại đến khả năng sáng tạo hay trí thông minh của con người, vì nó đã làm vậy rồi". Ông chỉ ra sự tương phản: 50 năm trước, con người mất hàng giờ để tư duy và soạn thảo một văn bản, còn AI giờ đây làm điều đó trong vài phút, người dùng chỉ việc tinh chỉnh câu lệnh.

Bằng chứng về sự suy giảm nhận thức?

Nỗi lo này không phải là vô căn cứ. Nhiều nghiên cứu gần đây bắt đầu chỉ ra mối liên hệ giữa việc sử dụng AI thường xuyên và sự suy giảm một số kỹ năng nhận thức:

• Nghiên cứu của Dr. Michael Gerlich (SBS Swiss Business School): Khảo sát 666 người ở Anh cho thấy những người trẻ tuổi phụ thuộc nhiều vào AI có điểm tư duy phản biện thấp hơn đáng kể so với người lớn tuổi hoặc bạn bè đồng trang lứa không dùng AI. Một người tham gia khảo sát thừa nhận: "Tôi phụ thuộc quá nhiều vào AI đến nỗi tôi nghĩ mình không biết cách giải quyết một số vấn đề nhất định nếu không có nó".
• Nghiên cứu của Microsoft và Đại học Carnegie Mellon: Khảo sát 319 người dùng AI tạo sinh thường xuyên cho thấy dù hiệu quả công việc tăng lên, họ vẫn cảm thấy tư duy phản biện bị "ức chế" và hình thành sự phụ thuộc vào công nghệ.
• Tổng hợp của Frontiers in Psychology: Chỉ ra việc dùng AI cho các nhiệm vụ liên quan đến trí nhớ có thể dẫn đến suy giảm nhận thức cá nhân, mất khả năng ghi nhớ và ảnh hưởng sự tập trung.

​

Sự xói mòn tư duy phản biện càng trở nên trầm trọng hơn bởi cơ chế hoạt động của các thuật toán đề xuất nội dung. "Tác động của Internet, đặc biệt là mạng xã hội, lên tư duy phản biện rất lớn," Dr. Gerlich nói. Thuật toán ưu tiên những thông điệp ngắn gọn, dễ tiếp thu, gây chú ý nhanh chóng nhưng lại không khuyến khích việc phân tích sâu hay suy nghĩ đa chiều. Nó "cung cấp thông tin mà bạn không cần phải xử lý gì thêm nữa". Nhà nghiên cứu Wendy Johnson (Đại học Edinburgh) cũng quan sát thấy điều này ở sinh viên, những người có xu hướng "để Internet bảo họ phải làm gì và tin vào điều gì" thay vì tự mình tư duy.

Khi thiếu tư duy phản biện, con người cũng khó nhận biết được các thông tin sai lệch hoặc "ảo giác" (hallucination) do AI tạo ra – hiện tượng AI đưa ra thông tin nghe hợp lý nhưng thực chất không chính xác, vốn đã được ghi nhận trong nghiên cứu về GPT-3 trên Science Advances năm 2023.

Bối cảnh lịch sử và cái nhìn đa chiều

Tuy nhiên, không phải tất cả chuyên gia đều hoàn toàn bi quan. Tiến sĩ Elizabeth Dworak (Đại học Northwestern) cho rằng trí thông minh con người rất phức tạp và đổ lỗi hoàn toàn cho AI là "không thực sự công bằng". Bà nhắc lại rằng lịch sử đã chứng kiến những lo ngại tương tự khi các công nghệ mới xuất hiện, như việc điện thoại di động hay mạng xã hội làm giảm sự tập trung, hoặc GPS làm suy yếu khả năng định hướng tự nhiên. Hiện tại, AI cũng đang mang lại lợi ích thiết thực trong việc giải quyết các nhiệm vụ phức tạp như khai thuế hay thậm chí hỗ trợ trị liệu tâm lý.

Lập luận về việc công nghệ làm suy giảm trí tuệ cũng được liên hệ với các nghiên cứu dài hạn như Hiệu ứng Flynn đảo ngược. Chỉ số IQ trung bình của nhân loại đã tăng liên tục trong thế kỷ 20 (Hiệu ứng Flynn), nhưng một số nghiên cứu ở các nước phát triển lại cho thấy sự sụt giảm nhẹ trong những thập kỷ gần đây, trùng với giai đoạn bùng nổ công nghệ.

Trước đó, "cha đẻ" Internet Vinton Cerf và hàng trăm chuyên gia khác cũng bày tỏ lo ngại AI có thể làm xói mòn các kỹ năng cốt lõi như sự đồng cảm, tư duy sâu và phán đoán đạo đức.

Thích nghi hay là bị đào thải?

Dù góc nhìn có khác nhau, điểm chung mà các chuyên gia đều đồng ý là AI sẽ tồn tại và phát triển lâu dài. Con người không thể quay lưng lại với công nghệ, mà phải học cách thích ứng.

"Chúng ta phải học cách tương tác và thích nghi với nó đúng cách. Nếu không, chúng ta không chỉ khiến bản thân trở nên thừa thãi, mà cả khả năng nhận thức của chúng ta cũng vậy," Tiến sĩ Gerlich kết luận.

Điều quan trọng là phải nhận thức được nguy cơ của việc phụ thuộc quá mức, chủ động rèn luyện tư duy phản biện, khả năng sáng tạo và các kỹ năng mềm mà AI chưa thể thay thế. Sử dụng AI như một công cụ hỗ trợ mạnh mẽ, nhưng không để nó biến chúng ta thành những kẻ lười suy nghĩ và mất đi năng lực cốt lõi của con người.