Trường Sơn
Writer
Khi trí tuệ nhân tạo xuất hiện, điểm số tuyệt đối dần mất đi ý nghĩa. Trong tương lai, có lẽ sẽ không còn “người về nhất” theo kiểu truyền thống, kể cả trong những giải thưởng đỉnh cao như Nobel. AI đang thâm nhập ngày càng sâu vào đời sống con người, và khi giáo dục gặp AI, những giả định cũ về việc “học là gì” buộc phải thay đổi.
Khi AI có thể sáng tạo, lập trình, viết bài nghiên cứu, thậm chí tham gia vào các khám phá khoa học, câu hỏi đặt ra không còn là làm sao để đạt điểm tuyệt đối, mà là con người học để làm gì. Giáo dục rốt cuộc đang dẫn chúng ta đi đâu, và đâu là những năng lực mà con người vẫn giữ được lợi thế khi đứng cạnh AI.
Tại Hội nghị Giáo dục Tiếng vọng Mới năm 2025 do Tencent ConTech và Tencent News tổ chức, ông Ni Minjing, Giám đốc Bảo tàng Khoa học và Công nghệ Thượng Hải, đã trình bày bài phát biểu với chủ đề “Hợp tác và trao quyền: Tư duy mới cho giáo dục trong kỷ nguyên công nghệ mới”. Theo ông, giáo dục không thể tiếp tục đứng yên khi công nghệ đã đổi thay, và đã đến lúc nói lời chia tay với một mô hình giáo dục truyền thống từng tạo ra nhiều kỳ tích nhưng cũng khiến con người kiệt quệ cả về thể chất lẫn tinh thần.
Ông kể lại một câu chuyện quen thuộc: một phụ huynh có con học trung học băn khoăn không biết có nên cho con dùng AI hay không. Dùng thì thấy sai, không dùng cũng thấy sai. Sự lúng túng này không đến từ phụ huynh hay học sinh, mà từ việc hệ thống giáo dục chưa theo kịp tốc độ thay đổi của công nghệ.
Nếu tư duy giáo dục không đổi, AI hoặc sẽ làm cuộc cạnh tranh trở nên khốc liệt hơn, hoặc sẽ kìm hãm khả năng tư duy độc lập của trẻ. Vì vậy, AI cần được đặt trong một triết lý học tập mới và một logic giáo dục mới. Học tập ngày nay không còn chỉ là việc tích lũy kiến thức hay tạo thêm kết nối giữa các tế bào thần kinh trong não.
Trước đây, chúng ta hiểu học tập là quá trình hình thành các kết nối mới trong não bộ. Nhưng máy móc, mà đại diện là AI, cũng “học” theo cách riêng của nó. Con người học, máy móc cũng học, và sự cùng tiến hóa giữa não người và công cụ thông minh đã trở thành bối cảnh sống của thời đại này. Con người giờ đây không tách rời công cụ, mà được định nghĩa bởi khả năng kết hợp giữa bản thân và công cụ.
Nhờ AI, một học sinh có năng lực trung bình, hay một sinh viên ngành nhân văn không mạnh về khoa học, vẫn có thể sở hữu những khả năng từng được coi là không tưởng. Họ có thể lập trình, xây dựng hệ thống, thậm chí trong tương lai những lập trình viên giỏi nhất có thể lại xuất thân từ khối nhân văn, bởi khả năng diễn đạt và viết lách giúp máy móc “hiểu” con người tốt hơn. Đây chính là triết lý mới của thời đại AI.
Nếu nhìn từ góc độ này, con người phát triển tư duy thông qua việc học một lượng kiến thức hữu hạn, trong khi AI tạo ra năng lực sáng tạo bằng cách hấp thụ khối lượng dữ liệu khổng lồ. Hai yếu tố này không cộng với nhau, mà nhân với nhau. Nếu tư duy con người bằng không, AI mạnh đến đâu kết quả cũng bằng không. Nhưng khi cả tư duy con người lẫn AI đều mạnh, hiệu quả sẽ tăng lên theo cấp số nhân. Vì vậy, trong kỷ nguyên AI, giá trị cận biên của giáo dục càng trở nên rõ rệt.
Con người sinh ra để sáng tạo, và học tập là để đổi mới. Giá trị cốt lõi của việc học trong tương lai không nằm ở ghi nhớ, mà ở khả năng tạo ra cái mới. Việc Demis Hassabis, một người không xuất thân từ hóa học, giành giải Nobel Hóa học nhờ AlphaFold cho thấy ranh giới chuyên ngành đang bị xóa mờ. AI cho phép con người vượt qua giới hạn chuyên môn truyền thống để tạo ra đột phá.
Điều này cũng đồng nghĩa với việc AI sẽ thay thế nhiều công việc vốn được coi là “độc quyền” của con người. AI càng mạnh, con người càng ít phải làm những công việc mang tính chuyên biệt và lặp lại. Vai trò cốt lõi còn lại của con người chính là đổi mới.
Đổi mới không chỉ là làm khoa học. Tạo ra trải nghiệm mới, khám phá không gian mới, hay mở ra những cách sống hoàn toàn khác cũng đều là đổi mới. Thế hệ trẻ trong tương lai có thể là những người đưa con người lên sao Hỏa, hoặc đi xa hơn nữa.
Trong bối cảnh đó, việc đạt điểm tuyệt đối trong các kỳ thi không còn mang nhiều ý nghĩa. Giáo dục định hướng thi cử vốn phù hợp với giai đoạn “bắt chước và đuổi kịp”, khi mục tiêu là học thật giống và thật đúng. Nhưng đổi mới đòi hỏi một logic hoàn toàn khác.
Người đạt điểm tuyệt đối là người ít mắc lỗi, trong khi đổi mới lại đòi hỏi phải mắc lỗi rất nhiều. Các nhà khoa học hàng đầu đều dành phần lớn thời gian để sai, thử và sửa. Nếu trẻ em bị trừng phạt vì sai lầm, thì hệ thống đó không thể nuôi dưỡng sáng tạo.
AI rồi sẽ thay thế mọi công việc coi con người như một công cụ. Chỉ có đam mê và tình yêu là không thể bị thay thế. Một người lái xe vì mưu sinh có thể bị AI thay thế, nhưng một người đam mê đua xe thì không. Nghề thủ công có thể mai một về mặt kinh tế, nhưng vẫn tồn tại khi gắn với tình yêu và bản sắc.
Sự khác biệt cốt lõi giữa AI và con người nằm ở động lực nội tại. AI biết nhiều hơn, tính nhanh hơn và làm hiệu quả hơn, nhưng nó không có khát vọng. Con người thì có. Sự tò mò, đam mê và tình yêu nảy sinh chính vì chúng ta không biết hết mọi thứ. Thiếu sót và không hoàn hảo lại là lợi thế của con người.
Vì vậy, trong thời đại AI, mục tiêu không phải là dạy trẻ em trở thành chuyên gia AI, mà là giúp chúng học cách làm người. Trẻ cần được sống, được khám phá thiên nhiên, được tiếp xúc với thế giới thực, được đặt câu hỏi và chấp nhận rằng có rất nhiều điều nhân loại vẫn chưa biết.
Trí tuệ nhân tạo không chỉ là một công nghệ mới, mà là một hệ sinh thái mới của nền văn minh. Nó đang cùng con người tiến hóa và mở rộng giới hạn nhận thức của chúng ta. Nếu biết đón nhận đúng cách, AI không làm giáo dục nghèo đi, mà có thể khiến giáo dục trở nên giàu trí tưởng tượng, nhân văn và mạnh mẽ hơn bao giờ hết.
Khi AI có thể sáng tạo, lập trình, viết bài nghiên cứu, thậm chí tham gia vào các khám phá khoa học, câu hỏi đặt ra không còn là làm sao để đạt điểm tuyệt đối, mà là con người học để làm gì. Giáo dục rốt cuộc đang dẫn chúng ta đi đâu, và đâu là những năng lực mà con người vẫn giữ được lợi thế khi đứng cạnh AI.
Tại Hội nghị Giáo dục Tiếng vọng Mới năm 2025 do Tencent ConTech và Tencent News tổ chức, ông Ni Minjing, Giám đốc Bảo tàng Khoa học và Công nghệ Thượng Hải, đã trình bày bài phát biểu với chủ đề “Hợp tác và trao quyền: Tư duy mới cho giáo dục trong kỷ nguyên công nghệ mới”. Theo ông, giáo dục không thể tiếp tục đứng yên khi công nghệ đã đổi thay, và đã đến lúc nói lời chia tay với một mô hình giáo dục truyền thống từng tạo ra nhiều kỳ tích nhưng cũng khiến con người kiệt quệ cả về thể chất lẫn tinh thần.
Ông kể lại một câu chuyện quen thuộc: một phụ huynh có con học trung học băn khoăn không biết có nên cho con dùng AI hay không. Dùng thì thấy sai, không dùng cũng thấy sai. Sự lúng túng này không đến từ phụ huynh hay học sinh, mà từ việc hệ thống giáo dục chưa theo kịp tốc độ thay đổi của công nghệ.
Nếu tư duy giáo dục không đổi, AI hoặc sẽ làm cuộc cạnh tranh trở nên khốc liệt hơn, hoặc sẽ kìm hãm khả năng tư duy độc lập của trẻ. Vì vậy, AI cần được đặt trong một triết lý học tập mới và một logic giáo dục mới. Học tập ngày nay không còn chỉ là việc tích lũy kiến thức hay tạo thêm kết nối giữa các tế bào thần kinh trong não.
Trước đây, chúng ta hiểu học tập là quá trình hình thành các kết nối mới trong não bộ. Nhưng máy móc, mà đại diện là AI, cũng “học” theo cách riêng của nó. Con người học, máy móc cũng học, và sự cùng tiến hóa giữa não người và công cụ thông minh đã trở thành bối cảnh sống của thời đại này. Con người giờ đây không tách rời công cụ, mà được định nghĩa bởi khả năng kết hợp giữa bản thân và công cụ.
Nhờ AI, một học sinh có năng lực trung bình, hay một sinh viên ngành nhân văn không mạnh về khoa học, vẫn có thể sở hữu những khả năng từng được coi là không tưởng. Họ có thể lập trình, xây dựng hệ thống, thậm chí trong tương lai những lập trình viên giỏi nhất có thể lại xuất thân từ khối nhân văn, bởi khả năng diễn đạt và viết lách giúp máy móc “hiểu” con người tốt hơn. Đây chính là triết lý mới của thời đại AI.
Nếu nhìn từ góc độ này, con người phát triển tư duy thông qua việc học một lượng kiến thức hữu hạn, trong khi AI tạo ra năng lực sáng tạo bằng cách hấp thụ khối lượng dữ liệu khổng lồ. Hai yếu tố này không cộng với nhau, mà nhân với nhau. Nếu tư duy con người bằng không, AI mạnh đến đâu kết quả cũng bằng không. Nhưng khi cả tư duy con người lẫn AI đều mạnh, hiệu quả sẽ tăng lên theo cấp số nhân. Vì vậy, trong kỷ nguyên AI, giá trị cận biên của giáo dục càng trở nên rõ rệt.
Con người sinh ra để sáng tạo, và học tập là để đổi mới. Giá trị cốt lõi của việc học trong tương lai không nằm ở ghi nhớ, mà ở khả năng tạo ra cái mới. Việc Demis Hassabis, một người không xuất thân từ hóa học, giành giải Nobel Hóa học nhờ AlphaFold cho thấy ranh giới chuyên ngành đang bị xóa mờ. AI cho phép con người vượt qua giới hạn chuyên môn truyền thống để tạo ra đột phá.
Điều này cũng đồng nghĩa với việc AI sẽ thay thế nhiều công việc vốn được coi là “độc quyền” của con người. AI càng mạnh, con người càng ít phải làm những công việc mang tính chuyên biệt và lặp lại. Vai trò cốt lõi còn lại của con người chính là đổi mới.
Đổi mới không chỉ là làm khoa học. Tạo ra trải nghiệm mới, khám phá không gian mới, hay mở ra những cách sống hoàn toàn khác cũng đều là đổi mới. Thế hệ trẻ trong tương lai có thể là những người đưa con người lên sao Hỏa, hoặc đi xa hơn nữa.
Trong bối cảnh đó, việc đạt điểm tuyệt đối trong các kỳ thi không còn mang nhiều ý nghĩa. Giáo dục định hướng thi cử vốn phù hợp với giai đoạn “bắt chước và đuổi kịp”, khi mục tiêu là học thật giống và thật đúng. Nhưng đổi mới đòi hỏi một logic hoàn toàn khác.
Người đạt điểm tuyệt đối là người ít mắc lỗi, trong khi đổi mới lại đòi hỏi phải mắc lỗi rất nhiều. Các nhà khoa học hàng đầu đều dành phần lớn thời gian để sai, thử và sửa. Nếu trẻ em bị trừng phạt vì sai lầm, thì hệ thống đó không thể nuôi dưỡng sáng tạo.
AI rồi sẽ thay thế mọi công việc coi con người như một công cụ. Chỉ có đam mê và tình yêu là không thể bị thay thế. Một người lái xe vì mưu sinh có thể bị AI thay thế, nhưng một người đam mê đua xe thì không. Nghề thủ công có thể mai một về mặt kinh tế, nhưng vẫn tồn tại khi gắn với tình yêu và bản sắc.
Sự khác biệt cốt lõi giữa AI và con người nằm ở động lực nội tại. AI biết nhiều hơn, tính nhanh hơn và làm hiệu quả hơn, nhưng nó không có khát vọng. Con người thì có. Sự tò mò, đam mê và tình yêu nảy sinh chính vì chúng ta không biết hết mọi thứ. Thiếu sót và không hoàn hảo lại là lợi thế của con người.
Vì vậy, trong thời đại AI, mục tiêu không phải là dạy trẻ em trở thành chuyên gia AI, mà là giúp chúng học cách làm người. Trẻ cần được sống, được khám phá thiên nhiên, được tiếp xúc với thế giới thực, được đặt câu hỏi và chấp nhận rằng có rất nhiều điều nhân loại vẫn chưa biết.
Trí tuệ nhân tạo không chỉ là một công nghệ mới, mà là một hệ sinh thái mới của nền văn minh. Nó đang cùng con người tiến hóa và mở rộng giới hạn nhận thức của chúng ta. Nếu biết đón nhận đúng cách, AI không làm giáo dục nghèo đi, mà có thể khiến giáo dục trở nên giàu trí tưởng tượng, nhân văn và mạnh mẽ hơn bao giờ hết.
