Phạm Thanh Bình
Writer
Dưới đây là một phóng sự điều tra - tự sự về mặt trái của cơn sốt trí tuệ nhân tạo ở Trung Quốc, đặc biệt tại các thành phố hạng ba, hạng tư vừa đăng trên trang QQ của Tencent Trung Quốc.
Tôi bắt đầu kinh doanh dịch vụ dán nhãn dữ liệu tại một thị trấn nhỏ và đã lỗ 200.000 nhân dân tệ, tương đương khoảng 700 triệu đồng, chỉ trong ba tháng.
Làn sóng khởi nghiệp trí tuệ nhân tạo đang nhanh chóng lan tới các thành phố hạng ba, hạng tư, thậm chí cả các huyện nhỏ. Ở những thị trường cấp thấp này, các dự án dán nhãn dữ liệu thường được quảng bá như “doanh nghiệp công nghệ cao mà người bình thường cũng có thể tham gia”, chỉ cần một chiếc máy tính và nhân lực là có thể “bắt kịp tương lai”.
Chính thông điệp đó đã thu hút rất nhiều người. Họ dốc tiền tiết kiệm, thuê mặt bằng, mua sắm thiết bị với hy vọng leo lên chuyến tàu tốc hành mang tên AI.
Nhưng khi thật sự bước vào cuộc chơi, nhiều doanh nhân ở các thị trấn nhỏ nhanh chóng nhận ra rằng khẩu hiệu “rào cản thấp, lợi nhuận cao” chỉ tồn tại trên giấy. Khách hàng nắm toàn bộ quyền lực, dự án đến rồi đi, giá bị ép xuống mức rất thấp, tỷ lệ nhân sự nghỉ việc cao, còn các rủi ro tiềm ẩn thì dày đặc.
Tháng 7 năm nay, ông Mã Phi Dương (45 tuổi, tên đã được thay đổi) quyết định tham gia làn sóng này theo lời khuyên của bạn bè. Ông dùng toàn bộ 200.000 nhân dân tệ, tương đương khoảng 700 triệu đồng, tiền tiết kiệm để mở một công ty dán nhãn dữ liệu ở ngoại ô thành phố Đức Châu, tỉnh Sơn Đông.
Chỉ sau ba tháng, toàn bộ số vốn này cạn sạch và công ty buộc phải đóng cửa.
Chúng tôi đã trò chuyện với ông Mã để ghi lại hành trình từ kỳ vọng đến vỡ mộng của một doanh nhân đến từ thành phố hạng ba, giữa cơn sốt AI đang lan rộng ở những khu vực ít được chú ý.
Bước vào cuộc chơi một cách mù quáng
“Tôi tên là Mã Phi Dương, 45 tuổi. Đây là dự án khởi nghiệp thứ ba của tôi.”
Ông kể rằng, ban đầu ông tin mình đã tìm thấy một “thị trường xanh” của kỷ nguyên công nghệ thông minh. Công ty chỉ tồn tại hơn ba tháng, nhưng đến ngày đóng cửa, họ không thu được một đồng nào từ khách hàng và cũng không hoàn thành trọn vẹn dự án nào. “Chúng tôi mất tất cả”, ông nói.
Tháng 7, ông cùng cộng sự chuyển vào một tòa nhà văn phòng mới cách trung tâm Đức Châu khoảng 20 km, thuộc khu “Trung tâm chuyển đổi đổi mới Bắc Kinh - Thiên Tân - Hà Bắc (Đức Châu)”, dự án do chính quyền địa phương xây dựng nhằm thu hút doanh nghiệp công nghệ.
Nhờ mác “khởi nghiệp AI”, công ty của ông vượt qua thẩm định và được thuê mặt bằng với giá ưu đãi. Văn phòng rộng gần 300 mét vuông, sàn đá cẩm thạch sáng bóng, 30 máy tính và bàn ghế đều mới tinh.
“Ngày đứng trước cửa sổ kính lớn, nhìn ra con đường tám làn xe và khu đất trống phía xa, tôi thực sự tin rằng mình đã nắm được cơ hội của thời đại”, ông nhớ lại.
Trước đó, ông Mã từng làm kỹ thuật công nghệ thông tin cho bất động sản và quảng cáo suốt hơn mười năm. Từ năm 2023, thị trường bất động sản lao dốc, các khoản nợ cũ không thu hồi được, còn dự án mới thì rủi ro cao và đòi vốn ứng trước. Chuyển hướng sang AI, với ông, là con đường thoát duy nhất.
Một chuyến khảo sát tại các trung tâm dán nhãn dữ liệu ở Sơn Tây, nơi nhiều dự án của Baidu đặt cơ sở, càng củng cố niềm tin đó. “Hàng trăm người trẻ ngồi kín cả tầng, tiếng chuột click liên tục. Tôi có cảm giác ngành này không bao giờ thiếu việc”, ông kể.
“Nhà thầu bốn tay” ở đáy chuỗi AI
Thực tế tại Đức Châu nhanh chóng dội một gáo nước lạnh.
Dù tiết kiệm được tiền thuê mặt bằng, ông vẫn phải chi 70.000–80.000 nhân dân tệ, tương đương khoảng 245-280 triệu đồng, chỉ trong ba tháng cho phí quản lý tòa nhà và điều hòa không khí.
Việc giữ chân nhân viên cũng trở thành bài toán nan giải. Văn phòng xa trung tâm, không có ký túc xá, nhiều người bỏ việc chỉ sau vài ngày.
Công ty chủ yếu nhận các dự án dán nhãn dữ liệu cho xe tự lái, thường là những phần việc phức tạp, ít lợi nhuận mà các đơn vị lớn không muốn làm. Giá mỗi đơn vị sản phẩm bị ép xuống rất thấp sau nhiều tầng trung gian.
“Ở trong ngành này, nếu không làm ở trụ sở chính, bạn giống như mèo hoang đi kiếm ăn”, ông Mã nói.
Khó khăn lớn nhất là dòng tiền. Khách hàng thường hẹn thanh toán sau hai đến ba tháng, thậm chí kéo dài tới sáu tháng. Trong thời gian đó, công ty vẫn phải trả lương.
Mỗi nhân viên được trả lương cơ bản 1.850 nhân dân tệ một tháng, tương đương khoảng 6,5 triệu đồng, cộng phụ cấp, tổng chi khoảng 2.000 nhân dân tệ, tương đương khoảng 7 triệu đồng mỗi người mỗi tháng. Toàn bộ đều lấy từ tiền túi của ông.
Trong khi đó, năng suất thực tế của nhiều nhân viên chỉ đạt khoảng 40 nhân dân tệ một ngày, tương đương khoảng 140.000 đồng, rất xa so với mức 300 nhân dân tệ một ngày, tương đương khoảng 1,05 triệu đồng, từng được quảng bá.
“Tiền bị tiêu như nước, mà không thấy đường về”, ông nói.
Đóng cửa và bài học còn lại
Đến tháng thứ ba, số vốn ban đầu gần như cạn sạch. Đầu tháng 10, sau khi xem lại sổ sách, ông Mã quyết định giải thể công ty.
Trong một vụ hòa giải lao động, ông phải bồi thường cho nhân viên 3.000 nhân dân tệ, tương đương khoảng 10,5 triệu đồng.
Sau khi đóng cửa, ông quay lại lĩnh vực y tế, nơi ông có nền tảng chuyên môn. Trong mảng dán nhãn dữ liệu y tế, thu nhập theo giờ đạt 60–150 nhân dân tệ, tương đương khoảng 210.000–525.000 đồng, thanh toán đều đặn và biên lợi nhuận cao hơn rõ rệt nhờ yêu cầu chuyên môn.
Nhìn lại, ông cho rằng thất bại của mình không phải trường hợp cá biệt, mà là lát cắt thu nhỏ của cơn sốt AI tại các thành phố hạng ba: “Dựa vào lao động giá rẻ và làm thuê ở đáy chuỗi giá trị thì không có lối ra. Chỉ khi nắm giữ chuyên môn không thể thay thế, người ta mới có cơ hội sống sót”.
Dán nhãn dữ liệu là gì? Vì sao cần dán nhãn?
Dán nhãn dữ liệu là công việc gắn “nhãn” cho dữ liệu thô để máy tính hiểu được, từ đó huấn luyện trí tuệ nhân tạo. Máy tính rất giỏi tính toán, nhưng không tự hiểu thế giới. Muốn AI nhận ra đâu là người, đâu là xe, đâu là giọng nói hay bệnh lý, con người phải chỉ cho nó trước.
Ví dụ, với ảnh và video, người dán nhãn sẽ khoanh vùng và ghi chú: đây là người, đây là ô tô, đây là đèn giao thông, đây là vạch làn đường. Xe tự lái chỉ “học” được cách lái khi đã xem hàng triệu hình ảnh được gắn nhãn như vậy.
Với giọng nói, người dán nhãn nghe file âm thanh rồi chép lại nội dung, đánh dấu cảm xúc, ngữ điệu hoặc lỗi phát âm. Trợ lý ảo và tổng đài tự động đều dựa vào loại dữ liệu này.
Với văn bản, người dán nhãn phân loại nội dung: câu hỏi hay câu trả lời, tích cực hay tiêu cực, đúng hay sai, có vi phạm hay không. Các chatbot và hệ thống kiểm duyệt dùng dữ liệu này để “học cách trả lời”.
Với y tế, người có chuyên môn sẽ xác nhận chẩn đoán, khoanh vùng tổn thương trên phim X-quang, CT, MRI, hoặc đánh giá xem kết luận của AI có đúng hay không. Đây là dạng dán nhãn khó và trả công cao hơn.
AI càng thông minh thì phía sau càng cần nhiều con người làm dán nhãn. Không có dán nhãn dữ liệu, AI chỉ là một cỗ máy mù chữ.
Nhưng cũng vì vậy, dán nhãn dữ liệu thường là công việc lặp lại, thâm dụng lao động, biên lợi nhuận thấp, đặc biệt ở những dự án cấp thấp. Giá trị thực sự nằm ở ai kiểm soát dữ liệu, thuật toán và khách hàng, chứ không phải ở người ngồi gắn nhãn.
Dán nhãn dữ liệu là lao động nền móng của AI, cần thiết nhưng dễ bị ép giá, giống như công nhân trong nhà máy của kỷ nguyên số.
Tôi bắt đầu kinh doanh dịch vụ dán nhãn dữ liệu tại một thị trấn nhỏ và đã lỗ 200.000 nhân dân tệ, tương đương khoảng 700 triệu đồng, chỉ trong ba tháng.
Làn sóng khởi nghiệp trí tuệ nhân tạo đang nhanh chóng lan tới các thành phố hạng ba, hạng tư, thậm chí cả các huyện nhỏ. Ở những thị trường cấp thấp này, các dự án dán nhãn dữ liệu thường được quảng bá như “doanh nghiệp công nghệ cao mà người bình thường cũng có thể tham gia”, chỉ cần một chiếc máy tính và nhân lực là có thể “bắt kịp tương lai”.
Chính thông điệp đó đã thu hút rất nhiều người. Họ dốc tiền tiết kiệm, thuê mặt bằng, mua sắm thiết bị với hy vọng leo lên chuyến tàu tốc hành mang tên AI.
Nhưng khi thật sự bước vào cuộc chơi, nhiều doanh nhân ở các thị trấn nhỏ nhanh chóng nhận ra rằng khẩu hiệu “rào cản thấp, lợi nhuận cao” chỉ tồn tại trên giấy. Khách hàng nắm toàn bộ quyền lực, dự án đến rồi đi, giá bị ép xuống mức rất thấp, tỷ lệ nhân sự nghỉ việc cao, còn các rủi ro tiềm ẩn thì dày đặc.
Tháng 7 năm nay, ông Mã Phi Dương (45 tuổi, tên đã được thay đổi) quyết định tham gia làn sóng này theo lời khuyên của bạn bè. Ông dùng toàn bộ 200.000 nhân dân tệ, tương đương khoảng 700 triệu đồng, tiền tiết kiệm để mở một công ty dán nhãn dữ liệu ở ngoại ô thành phố Đức Châu, tỉnh Sơn Đông.
Chỉ sau ba tháng, toàn bộ số vốn này cạn sạch và công ty buộc phải đóng cửa.
Chúng tôi đã trò chuyện với ông Mã để ghi lại hành trình từ kỳ vọng đến vỡ mộng của một doanh nhân đến từ thành phố hạng ba, giữa cơn sốt AI đang lan rộng ở những khu vực ít được chú ý.
Bước vào cuộc chơi một cách mù quáng
“Tôi tên là Mã Phi Dương, 45 tuổi. Đây là dự án khởi nghiệp thứ ba của tôi.”
Ông kể rằng, ban đầu ông tin mình đã tìm thấy một “thị trường xanh” của kỷ nguyên công nghệ thông minh. Công ty chỉ tồn tại hơn ba tháng, nhưng đến ngày đóng cửa, họ không thu được một đồng nào từ khách hàng và cũng không hoàn thành trọn vẹn dự án nào. “Chúng tôi mất tất cả”, ông nói.
Tháng 7, ông cùng cộng sự chuyển vào một tòa nhà văn phòng mới cách trung tâm Đức Châu khoảng 20 km, thuộc khu “Trung tâm chuyển đổi đổi mới Bắc Kinh - Thiên Tân - Hà Bắc (Đức Châu)”, dự án do chính quyền địa phương xây dựng nhằm thu hút doanh nghiệp công nghệ.
Nhờ mác “khởi nghiệp AI”, công ty của ông vượt qua thẩm định và được thuê mặt bằng với giá ưu đãi. Văn phòng rộng gần 300 mét vuông, sàn đá cẩm thạch sáng bóng, 30 máy tính và bàn ghế đều mới tinh.
“Ngày đứng trước cửa sổ kính lớn, nhìn ra con đường tám làn xe và khu đất trống phía xa, tôi thực sự tin rằng mình đã nắm được cơ hội của thời đại”, ông nhớ lại.
Trước đó, ông Mã từng làm kỹ thuật công nghệ thông tin cho bất động sản và quảng cáo suốt hơn mười năm. Từ năm 2023, thị trường bất động sản lao dốc, các khoản nợ cũ không thu hồi được, còn dự án mới thì rủi ro cao và đòi vốn ứng trước. Chuyển hướng sang AI, với ông, là con đường thoát duy nhất.
Một chuyến khảo sát tại các trung tâm dán nhãn dữ liệu ở Sơn Tây, nơi nhiều dự án của Baidu đặt cơ sở, càng củng cố niềm tin đó. “Hàng trăm người trẻ ngồi kín cả tầng, tiếng chuột click liên tục. Tôi có cảm giác ngành này không bao giờ thiếu việc”, ông kể.
“Nhà thầu bốn tay” ở đáy chuỗi AI
Thực tế tại Đức Châu nhanh chóng dội một gáo nước lạnh.
Dù tiết kiệm được tiền thuê mặt bằng, ông vẫn phải chi 70.000–80.000 nhân dân tệ, tương đương khoảng 245-280 triệu đồng, chỉ trong ba tháng cho phí quản lý tòa nhà và điều hòa không khí.
Việc giữ chân nhân viên cũng trở thành bài toán nan giải. Văn phòng xa trung tâm, không có ký túc xá, nhiều người bỏ việc chỉ sau vài ngày.
Công ty chủ yếu nhận các dự án dán nhãn dữ liệu cho xe tự lái, thường là những phần việc phức tạp, ít lợi nhuận mà các đơn vị lớn không muốn làm. Giá mỗi đơn vị sản phẩm bị ép xuống rất thấp sau nhiều tầng trung gian.
“Ở trong ngành này, nếu không làm ở trụ sở chính, bạn giống như mèo hoang đi kiếm ăn”, ông Mã nói.
Khó khăn lớn nhất là dòng tiền. Khách hàng thường hẹn thanh toán sau hai đến ba tháng, thậm chí kéo dài tới sáu tháng. Trong thời gian đó, công ty vẫn phải trả lương.
Mỗi nhân viên được trả lương cơ bản 1.850 nhân dân tệ một tháng, tương đương khoảng 6,5 triệu đồng, cộng phụ cấp, tổng chi khoảng 2.000 nhân dân tệ, tương đương khoảng 7 triệu đồng mỗi người mỗi tháng. Toàn bộ đều lấy từ tiền túi của ông.
Trong khi đó, năng suất thực tế của nhiều nhân viên chỉ đạt khoảng 40 nhân dân tệ một ngày, tương đương khoảng 140.000 đồng, rất xa so với mức 300 nhân dân tệ một ngày, tương đương khoảng 1,05 triệu đồng, từng được quảng bá.
“Tiền bị tiêu như nước, mà không thấy đường về”, ông nói.
Đóng cửa và bài học còn lại
Đến tháng thứ ba, số vốn ban đầu gần như cạn sạch. Đầu tháng 10, sau khi xem lại sổ sách, ông Mã quyết định giải thể công ty.
Trong một vụ hòa giải lao động, ông phải bồi thường cho nhân viên 3.000 nhân dân tệ, tương đương khoảng 10,5 triệu đồng.
Sau khi đóng cửa, ông quay lại lĩnh vực y tế, nơi ông có nền tảng chuyên môn. Trong mảng dán nhãn dữ liệu y tế, thu nhập theo giờ đạt 60–150 nhân dân tệ, tương đương khoảng 210.000–525.000 đồng, thanh toán đều đặn và biên lợi nhuận cao hơn rõ rệt nhờ yêu cầu chuyên môn.
Nhìn lại, ông cho rằng thất bại của mình không phải trường hợp cá biệt, mà là lát cắt thu nhỏ của cơn sốt AI tại các thành phố hạng ba: “Dựa vào lao động giá rẻ và làm thuê ở đáy chuỗi giá trị thì không có lối ra. Chỉ khi nắm giữ chuyên môn không thể thay thế, người ta mới có cơ hội sống sót”.
Dán nhãn dữ liệu là gì? Vì sao cần dán nhãn?
Dán nhãn dữ liệu là công việc gắn “nhãn” cho dữ liệu thô để máy tính hiểu được, từ đó huấn luyện trí tuệ nhân tạo. Máy tính rất giỏi tính toán, nhưng không tự hiểu thế giới. Muốn AI nhận ra đâu là người, đâu là xe, đâu là giọng nói hay bệnh lý, con người phải chỉ cho nó trước.
Ví dụ, với ảnh và video, người dán nhãn sẽ khoanh vùng và ghi chú: đây là người, đây là ô tô, đây là đèn giao thông, đây là vạch làn đường. Xe tự lái chỉ “học” được cách lái khi đã xem hàng triệu hình ảnh được gắn nhãn như vậy.
Với giọng nói, người dán nhãn nghe file âm thanh rồi chép lại nội dung, đánh dấu cảm xúc, ngữ điệu hoặc lỗi phát âm. Trợ lý ảo và tổng đài tự động đều dựa vào loại dữ liệu này.
Với văn bản, người dán nhãn phân loại nội dung: câu hỏi hay câu trả lời, tích cực hay tiêu cực, đúng hay sai, có vi phạm hay không. Các chatbot và hệ thống kiểm duyệt dùng dữ liệu này để “học cách trả lời”.
Với y tế, người có chuyên môn sẽ xác nhận chẩn đoán, khoanh vùng tổn thương trên phim X-quang, CT, MRI, hoặc đánh giá xem kết luận của AI có đúng hay không. Đây là dạng dán nhãn khó và trả công cao hơn.
AI càng thông minh thì phía sau càng cần nhiều con người làm dán nhãn. Không có dán nhãn dữ liệu, AI chỉ là một cỗ máy mù chữ.
Nhưng cũng vì vậy, dán nhãn dữ liệu thường là công việc lặp lại, thâm dụng lao động, biên lợi nhuận thấp, đặc biệt ở những dự án cấp thấp. Giá trị thực sự nằm ở ai kiểm soát dữ liệu, thuật toán và khách hàng, chứ không phải ở người ngồi gắn nhãn.
Dán nhãn dữ liệu là lao động nền móng của AI, cần thiết nhưng dễ bị ép giá, giống như công nhân trong nhà máy của kỷ nguyên số.
