Hail the Judge
Ta chơi xong không trả tiền, vậy đâu có gọi là bán
Tại chợ Đồng Xuân, Hà Nội, các quầy hàng chất đầy quần áo, giày dép và đồ lưu niệm. Người bán ngồi tán gẫu hoặc lướt điện thoại trong khi lác đác vài khách du lịch dạo quanh. Khung cảnh này khác xa với trung tâm thương mại sầm uất trước đây. "Đã 12 giờ trưa mà chưa có ai vào mua một món đồ nào", Phùng Mai Hùng, một thương lái bán buôn quần áo, chia sẻ với Rest of World. "Doanh số bán hàng kém do ảnh hưởng to lớn của thương mại điện tử."
Ông Hùng và vợ đã điều hành cửa hàng Lan Hùng tại chợ Đồng Xuân hơn 30 năm. Đối mặt với doanh số sụt giảm trong những năm gần đây, ông đã tự học cách lập trang web, kênh YouTube và đưa cửa hàng lên Google Maps. Nhưng mọi nỗ lực đều không hiệu quả. "Bán hàng cho khách du lịch chỉ là cho vui, không thể sống được bằng việc đó", ông Hùng, 63 tuổi, nói.
Có khoảng 9.000 chợ truyền thống trên khắp Việt Nam, với hàng trăm cửa hàng bán đủ loại mặt hàng, từ thực phẩm, quần áo đến đồ gia dụng. Chúng từng là những trung tâm kinh doanh sầm uất. Nhưng khi Việt Nam trở thành thị trường thương mại điện tử phát triển nhanh nhất Đông Nam Á, lượng khách đến chợ ngày càng giảm.
"Mức tiêu thụ tại nhiều chợ hiện chỉ đạt 60% công suất", ông Võ Văn Khanh, lãnh đạo sáng kiến phục hồi chợ truyền thống tại Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam (VECOM), cho biết. "Chúng có thể phải đóng cửa nếu chúng ta không hành động."
Thương mại điện tử đang bùng nổ khắp Đông Nam Á, với tổng giá trị hàng hóa khoảng 115 tỷ USD vào năm 2023, tăng 15% so với năm trước, theo công ty nghiên cứu Momentum Works. Các nhà bán lẻ địa phương đang chật vật thích nghi với mức chiết khấu cao, giao hàng nhanh và bán hàng xuyên biên giới từ các nền tảng thương mại điện tử, chủ yếu là từ Trung Quốc.
Để đối phó, chính quyền Indonesia, Malaysia và Philippines đã áp dụng mức thuế nhập khẩu cao hơn đối với hàng hóa mua qua thương mại điện tử. Tại Thái Lan và Việt Nam, các doanh nghiệp nhỏ cũng kêu gọi các biện pháp tương tự.
Tuy nhiên, Việt Nam đã chọn một cách tiếp cận khác: Chính phủ khuyến khích các tiểu thương tham gia thương mại điện tử, hỗ trợ các chương trình đào tạo do VECOM, TikTok Shop và Shopee thực hiện. VECOM đã đào tạo khoảng 450 tiểu thương tại 9 chợ về cách thiết lập gian hàng trên các nền tảng thương mại điện tử, quản lý đơn hàng trực tuyến và bán hàng livestream.
Năm tới, VECOM đặt mục tiêu tiếp cận 1.000 chợ và chuyển đổi thành công 500 tiểu thương. Hiệp hội cũng hợp tác với Shopee để đào tạo hơn 20.000 doanh nghiệp nhỏ trên toàn quốc. Tại một sự kiện của TikTok tại chợ Bến Thành, TP.HCM vào tháng 12 năm ngoái, những người có ảnh hưởng trên mạng xã hội đã giúp các tiểu thương bán hàng nghìn sản phẩm thông qua livestream. Theo một bài báo, các avatar AI do một công ty trong nước phát triển đã ghi nhận hàng trăm đơn đặt hàng cho mọi thứ, từ đồ gia dụng đến cà phê.
Tuy nhiên, ngoài một số ít câu chuyện thành công, hầu hết người bán "rất chậm thích nghi", ông Khanh nói. Theo báo cáo của VECOM, chưa đến một nửa trong số 450 tiểu thương được đào tạo đã có mặt trên mạng do thiếu kỹ năng kỹ thuật số và khó khăn trong việc quản lý nhà cung cấp và logistics. "Một thách thức quan trọng khác nằm ở khả năng thích ứng với thị hiếu người tiêu dùng và xu hướng thị trường đang thay đổi nhanh chóng", người phát ngôn của Shopee nói với Rest of World.
Không phải tất cả người bán đã qua đào tạo đều tin rằng tham gia các nền tảng thương mại điện tử là giải pháp.
Mai Văn Tùng đã bán hải sản khô tại chợ Cồn, Đà Nẵng gần một thập kỷ. Anh tham gia TikTok Shop sau một buổi đào tạo của VECOM hồi đầu năm. "Nhưng mỗi ngày, tôi chỉ bán được hai đến ba món - không hiệu quả", anh nói. "Nếu tôi đăng video và nó lan truyền, thì nhiều người biết đến cửa hàng hơn và họ sẽ ghé qua, vì vậy nó hiệu quả theo nghĩa đó, nhưng không phải về mặt doanh số." Livestream cũng không hữu ích lắm vì khách hàng ở miền Bắc không hiểu giọng của anh. Ngoài ra, chi phí vận chuyển trên TikTok Shop cao vì anh không thể kiểm soát logistics.
Đối với người bán truyền thống, việc lập hóa đơn, đóng gói, logistics và truy xuất nguồn gốc sản phẩm để đáp ứng yêu cầu của nền tảng là những thách thức không dễ giải quyết chỉ bằng đào tạo, ông Phạm Trung Thành, CEO của AZ Digital, chia sẻ.
Ngay cả việc làm quen với cách thức hoạt động của thương mại điện tử cũng là một thử thách. "Một người bán xúc xích truyền thống có thể đóng cửa hàng khi bán hết hàng", ông Thành nói về một cửa hàng mà ông đã đào tạo. "Nhưng trên mạng, khách hàng không ngủ, và nếu phải giao hàng... họ không có đủ nhân viên để xử lý. Việc có thể bán hàng là một chuyện, làm điều đó hiệu quả là rất khó."
Các nền tảng thương mại điện tử cũng đang trở nên khắt khe hơn. Doanh số bán hàng trên 5 trang thương mại điện tử lớn nhất tại Việt Nam, bao gồm Shopee và Lazada, tăng gần 16% trong quý 3 so với cùng kỳ năm trước, nhưng số lượng cửa hàng trực tuyến giảm gần 1/5 do người tiêu dùng ưa chuộng người bán đã được xác minh, theo công ty phân tích Metric.
Nhiều người bán không muốn cạnh tranh trên thị trường thương mại điện tử khốc liệt, thay vào đó, họ dựa vào mạng xã hội và ứng dụng nhắn tin để tiếp cận khách hàng. Theo một báo cáo gần đây của Decision Lab, ngay cả những khách hàng am hiểu công nghệ, đã quen với mua sắm livestream, vẫn thích nhắn tin trực tiếp để tương tác trực tiếp với người bán.
Tại Đà Nẵng, anh Tùng có khoảng 10.000 người theo dõi cửa hàng hải sản khô của mình trên Facebook. Đó là kênh ưa thích của anh để tiếp cận khách hàng ở xa như Hà Nội vì anh có thể giao tiếp trực tiếp với họ. Tại các chợ truyền thống bán nông sản tươi sống ở Hà Nội, người bán cập nhật thông tin và khuyến mãi qua ứng dụng nhắn tin Zalo.
Bà Hà, người đang thực hiện dự án bảo tồn chợ truyền thống tại Việt Nam, ủng hộ những nỗ lực giúp người bán tham gia các trang thương mại điện tử. Nhưng từ góc độ bảo tồn, "nếu tất cả người bán chuyển sang kinh doanh trực tuyến, điều gì sẽ xảy ra với các khu chợ?"
Nguyễn Phương Anh, sinh viên 22 tuổi tại TP.HCM, đã ngừng đi chợ truyền thống từ năm ngoái và thích đặt hàng tạp hóa trực tuyến. "Tôi bận rộn hơn, còn trời thì nóng", cô chia sẻ. Nhưng khi thèm một bữa ăn truyền thống, cô vẫn đến chợ để mua nguyên liệu địa phương. "Họ có nhiều loại hơn", cô nói. "Ví dụ, chỉ có chợ cóc mới bán cà tím xanh." Nhưng các chợ bán buôn như Đồng Xuân không thể cạnh tranh với các nền tảng thương mại điện tử trừ khi tiểu thương cung cấp sản phẩm độc đáo hoặc dịch vụ khách hàng cá nhân hóa, ông Thành nói.
Tại chợ Đồng Xuân, ngoài mã QR code để chuyển khoản ngân hàng và số Zalo của cửa hàng, hầu như không có dấu hiệu nào cho thấy người bán đã đón nhận thương mại điện tử. Ông Hùng chủ cửa hàng bán quần áo đã không đăng ký tham gia đào tạo thương mại điện tử. Mối quan tâm trước mắt của ông là số lượng nhà cung cấp ngày càng giảm và chi phí vận hành.
"Chúng tôi đã già, chúng tôi không có khả năng bán hàng [trên các trang thương mại điện tử]", ông Hùng nói. "Chúng tôi thậm chí còn không đủ sống. Làm sao chúng tôi làm được?"
Ông Hùng và vợ đã điều hành cửa hàng Lan Hùng tại chợ Đồng Xuân hơn 30 năm. Đối mặt với doanh số sụt giảm trong những năm gần đây, ông đã tự học cách lập trang web, kênh YouTube và đưa cửa hàng lên Google Maps. Nhưng mọi nỗ lực đều không hiệu quả. "Bán hàng cho khách du lịch chỉ là cho vui, không thể sống được bằng việc đó", ông Hùng, 63 tuổi, nói.
Có khoảng 9.000 chợ truyền thống trên khắp Việt Nam, với hàng trăm cửa hàng bán đủ loại mặt hàng, từ thực phẩm, quần áo đến đồ gia dụng. Chúng từng là những trung tâm kinh doanh sầm uất. Nhưng khi Việt Nam trở thành thị trường thương mại điện tử phát triển nhanh nhất Đông Nam Á, lượng khách đến chợ ngày càng giảm.
"Mức tiêu thụ tại nhiều chợ hiện chỉ đạt 60% công suất", ông Võ Văn Khanh, lãnh đạo sáng kiến phục hồi chợ truyền thống tại Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam (VECOM), cho biết. "Chúng có thể phải đóng cửa nếu chúng ta không hành động."
Thương mại điện tử đang bùng nổ khắp Đông Nam Á, với tổng giá trị hàng hóa khoảng 115 tỷ USD vào năm 2023, tăng 15% so với năm trước, theo công ty nghiên cứu Momentum Works. Các nhà bán lẻ địa phương đang chật vật thích nghi với mức chiết khấu cao, giao hàng nhanh và bán hàng xuyên biên giới từ các nền tảng thương mại điện tử, chủ yếu là từ Trung Quốc.
Để đối phó, chính quyền Indonesia, Malaysia và Philippines đã áp dụng mức thuế nhập khẩu cao hơn đối với hàng hóa mua qua thương mại điện tử. Tại Thái Lan và Việt Nam, các doanh nghiệp nhỏ cũng kêu gọi các biện pháp tương tự.
Tuy nhiên, Việt Nam đã chọn một cách tiếp cận khác: Chính phủ khuyến khích các tiểu thương tham gia thương mại điện tử, hỗ trợ các chương trình đào tạo do VECOM, TikTok Shop và Shopee thực hiện. VECOM đã đào tạo khoảng 450 tiểu thương tại 9 chợ về cách thiết lập gian hàng trên các nền tảng thương mại điện tử, quản lý đơn hàng trực tuyến và bán hàng livestream.
Năm tới, VECOM đặt mục tiêu tiếp cận 1.000 chợ và chuyển đổi thành công 500 tiểu thương. Hiệp hội cũng hợp tác với Shopee để đào tạo hơn 20.000 doanh nghiệp nhỏ trên toàn quốc. Tại một sự kiện của TikTok tại chợ Bến Thành, TP.HCM vào tháng 12 năm ngoái, những người có ảnh hưởng trên mạng xã hội đã giúp các tiểu thương bán hàng nghìn sản phẩm thông qua livestream. Theo một bài báo, các avatar AI do một công ty trong nước phát triển đã ghi nhận hàng trăm đơn đặt hàng cho mọi thứ, từ đồ gia dụng đến cà phê.
Tuy nhiên, ngoài một số ít câu chuyện thành công, hầu hết người bán "rất chậm thích nghi", ông Khanh nói. Theo báo cáo của VECOM, chưa đến một nửa trong số 450 tiểu thương được đào tạo đã có mặt trên mạng do thiếu kỹ năng kỹ thuật số và khó khăn trong việc quản lý nhà cung cấp và logistics. "Một thách thức quan trọng khác nằm ở khả năng thích ứng với thị hiếu người tiêu dùng và xu hướng thị trường đang thay đổi nhanh chóng", người phát ngôn của Shopee nói với Rest of World.
Không phải tất cả người bán đã qua đào tạo đều tin rằng tham gia các nền tảng thương mại điện tử là giải pháp.
Mai Văn Tùng đã bán hải sản khô tại chợ Cồn, Đà Nẵng gần một thập kỷ. Anh tham gia TikTok Shop sau một buổi đào tạo của VECOM hồi đầu năm. "Nhưng mỗi ngày, tôi chỉ bán được hai đến ba món - không hiệu quả", anh nói. "Nếu tôi đăng video và nó lan truyền, thì nhiều người biết đến cửa hàng hơn và họ sẽ ghé qua, vì vậy nó hiệu quả theo nghĩa đó, nhưng không phải về mặt doanh số." Livestream cũng không hữu ích lắm vì khách hàng ở miền Bắc không hiểu giọng của anh. Ngoài ra, chi phí vận chuyển trên TikTok Shop cao vì anh không thể kiểm soát logistics.
Đối với người bán truyền thống, việc lập hóa đơn, đóng gói, logistics và truy xuất nguồn gốc sản phẩm để đáp ứng yêu cầu của nền tảng là những thách thức không dễ giải quyết chỉ bằng đào tạo, ông Phạm Trung Thành, CEO của AZ Digital, chia sẻ.
Ngay cả việc làm quen với cách thức hoạt động của thương mại điện tử cũng là một thử thách. "Một người bán xúc xích truyền thống có thể đóng cửa hàng khi bán hết hàng", ông Thành nói về một cửa hàng mà ông đã đào tạo. "Nhưng trên mạng, khách hàng không ngủ, và nếu phải giao hàng... họ không có đủ nhân viên để xử lý. Việc có thể bán hàng là một chuyện, làm điều đó hiệu quả là rất khó."
Các nền tảng thương mại điện tử cũng đang trở nên khắt khe hơn. Doanh số bán hàng trên 5 trang thương mại điện tử lớn nhất tại Việt Nam, bao gồm Shopee và Lazada, tăng gần 16% trong quý 3 so với cùng kỳ năm trước, nhưng số lượng cửa hàng trực tuyến giảm gần 1/5 do người tiêu dùng ưa chuộng người bán đã được xác minh, theo công ty phân tích Metric.
Nhiều người bán không muốn cạnh tranh trên thị trường thương mại điện tử khốc liệt, thay vào đó, họ dựa vào mạng xã hội và ứng dụng nhắn tin để tiếp cận khách hàng. Theo một báo cáo gần đây của Decision Lab, ngay cả những khách hàng am hiểu công nghệ, đã quen với mua sắm livestream, vẫn thích nhắn tin trực tiếp để tương tác trực tiếp với người bán.
Tại Đà Nẵng, anh Tùng có khoảng 10.000 người theo dõi cửa hàng hải sản khô của mình trên Facebook. Đó là kênh ưa thích của anh để tiếp cận khách hàng ở xa như Hà Nội vì anh có thể giao tiếp trực tiếp với họ. Tại các chợ truyền thống bán nông sản tươi sống ở Hà Nội, người bán cập nhật thông tin và khuyến mãi qua ứng dụng nhắn tin Zalo.
Bà Hà, người đang thực hiện dự án bảo tồn chợ truyền thống tại Việt Nam, ủng hộ những nỗ lực giúp người bán tham gia các trang thương mại điện tử. Nhưng từ góc độ bảo tồn, "nếu tất cả người bán chuyển sang kinh doanh trực tuyến, điều gì sẽ xảy ra với các khu chợ?"
Nguyễn Phương Anh, sinh viên 22 tuổi tại TP.HCM, đã ngừng đi chợ truyền thống từ năm ngoái và thích đặt hàng tạp hóa trực tuyến. "Tôi bận rộn hơn, còn trời thì nóng", cô chia sẻ. Nhưng khi thèm một bữa ăn truyền thống, cô vẫn đến chợ để mua nguyên liệu địa phương. "Họ có nhiều loại hơn", cô nói. "Ví dụ, chỉ có chợ cóc mới bán cà tím xanh." Nhưng các chợ bán buôn như Đồng Xuân không thể cạnh tranh với các nền tảng thương mại điện tử trừ khi tiểu thương cung cấp sản phẩm độc đáo hoặc dịch vụ khách hàng cá nhân hóa, ông Thành nói.
Tại chợ Đồng Xuân, ngoài mã QR code để chuyển khoản ngân hàng và số Zalo của cửa hàng, hầu như không có dấu hiệu nào cho thấy người bán đã đón nhận thương mại điện tử. Ông Hùng chủ cửa hàng bán quần áo đã không đăng ký tham gia đào tạo thương mại điện tử. Mối quan tâm trước mắt của ông là số lượng nhà cung cấp ngày càng giảm và chi phí vận hành.
"Chúng tôi đã già, chúng tôi không có khả năng bán hàng [trên các trang thương mại điện tử]", ông Hùng nói. "Chúng tôi thậm chí còn không đủ sống. Làm sao chúng tôi làm được?"
