From Beijing with Love
Cháu đã lớn thế này rồi à. Lại đây chú ôm cái coi.
Hệ thống chữ viết Elamite thẳng hàng (Linear Elamite), từng được sử dụng từ khoảng 2300 đến 1800 trước Công nguyên ở vùng đất nay là miền Nam Iran, từ lâu đã là một câu đố lớn đối với các nhà nghiên cứu. Gần đây, một nhóm khoa học tuyên bố đã giải mã phần lớn hệ thống này, dù không ít chuyên gia vẫn tỏ ra hoài nghi về kết quả. Với chỉ khoảng 40 mẫu vật còn sót lại, việc phá giải mã chữ Elamite là một thách thức không nhỏ, nhưng những phát hiện mới nhất đã được công bố trên Tạp chí Nghiên cứu Chữ viết Phương Đông Cổ đại và Cận Đông Khảo cổ học, hé lộ bước tiến đáng kể trong hành trình khám phá này.
Điểm mấu chốt giúp các nhà nghiên cứu tiến gần hơn đến việc giải mã là việc phân tích tám văn tự khắc trên những chiếc cốc bạc cổ. Nhóm nghiên cứu đã tận dụng các kết quả từ những nỗ lực giải mã trước đó, so sánh chúng với chữ nêm Elamite – một dạng chữ viết đã được hiểu rõ, phổ biến ở Trung Đông cổ đại cùng thời kỳ. Các văn tự chữ nêm này chứa tên, chức danh của các lãnh chúa và những cụm từ quen thuộc mô tả họ, trùng khớp với tám văn tự Elamite thẳng hàng. Từ đó, họ suy ra ý nghĩa của các ký hiệu chưa biết, mở rộng bảng mã chữ viết bí ẩn này.
Dù vậy, khoảng 3,7% ký tự Elamite vẫn chưa được giải nghĩa, cho thấy công việc vẫn còn dang dở. Một đoạn văn bản đã được dịch thành công ghi: “Puzur-Sušinak, vua của Awan, được thần Insušinak yêu quý,” kèm theo lời cảnh báo rằng ai chống lại Puzur-Sušinak sẽ bị tiêu diệt. Nhóm nghiên cứu hứa hẹn sẽ sớm công bố thêm các bản dịch khác, làm sáng tỏ hơn về ngôn ngữ và văn hóa Elamite cổ đại.
Nguồn gốc của tám văn tự này vẫn là một dấu hỏi lớn. Bảy trong số chúng thuộc bộ sưu tập của nhà sưu tầm Houshang Mahboubian, trong khi văn tự còn lại nằm trong tay Martin Schøyen – một doanh nhân Na Uy nổi tiếng với việc thu thập cổ vật. Văn tự của Schøyen, cùng hàng trăm hiện vật khác trong bộ sưu tập của ông, bị cảnh sát Na Uy tạm giữ vào ngày 24/8/2021. Báo cáo từ Bảo tàng Lịch sử Văn hóa Oslo vào tháng 3/2022 cho rằng Schøyen không cung cấp được bằng chứng hợp pháp về việc đưa hiện vật ra khỏi Iran, nghi ngờ chúng có thể là kết quả của hoạt động buôn lậu hiện đại. Phản bác lại, Schøyen khẳng định báo cáo thiếu cơ sở, và luật sư của ông – Cato Schiøtz – gọi đó là “bản báo cáo kém cỏi nhất” ông từng thấy trong 40 năm hành nghề.
Về phía Mahboubian, ông cho biết bảy văn tự của mình xuất phát từ các cuộc khai quật do cha ông, Benjamin Abol Ghassem Mahboubian, thực hiện tại Kam-Firouz và Beyza (Iran) vào các năm 1922 và 1924, sau đó được đưa sang châu Âu trước năm 1970. Dù không có tài liệu chính thức xác minh, nghiên cứu năm 2018 trên Tạp chí của Viện Nghiên cứu Ba Tư ở Anh cho thấy lớp gỉ sét và tỷ lệ kim loại trên các cốc bạc này phù hợp với đồ cổ, không có dấu hiệu giả mạo. Tuy nhiên, sự thiếu minh bạch về nguồn gốc vẫn khiến một số chuyên gia dè chừng.
Không phải ai cũng tin tưởng vào kết quả này. Giáo sư Jacob Dahl từ Đại học Oxford, chuyên gia về chữ Elamite nguyên thủy (Proto-Elamite), tỏ ra nghi ngờ về việc giải mã thành công. Ông không đồng ý với luận điểm của nhóm nghiên cứu rằng chữ Elamite nguyên thủy và Elamite thẳng hàng có liên hệ chặt chẽ, cho rằng chúng cách nhau quá xa về thời gian và đặc điểm. Ngoài ra, ông lo ngại nhóm có thể đã sử dụng các văn tự từ địa điểm Konar Sandal (Iran) – vốn bị nghi ngờ là giả mạo – trong các nghiên cứu trước đây, dù không phải trong tám văn tự chính của lần này. Theo Dahl, những nghi vấn này làm giảm độ tin cậy của toàn bộ nỗ lực giải mã.
Dù còn tranh cãi, việc giải mã chữ Elamite thẳng hàng mở ra cánh cửa để hiểu sâu hơn về vương quốc Elam – một nền văn minh cổ đại từng đóng vai trò quan trọng ở Tây Nam Á. Từ các văn tự này, chúng ta biết đến Puzur-Sušinak, vị vua trị vì khoảng năm 2100 trước Công nguyên, và mối quan hệ với thần Insušinak – những chi tiết quý giá về đời sống tôn giáo và chính trị thời bấy giờ. Tuy nhiên, với 3,7% ký tự chưa giải mã và những nghi vấn về hiện vật, câu chuyện về chữ Elamite vẫn chưa khép lại. Liệu đây là bước đột phá thực sự hay chỉ là một mảnh ghép cần kiểm chứng thêm? Cộng đồng học thuật đang chờ đợi những công bố tiếp theo để có câu trả lời rõ ràng hơn.
Điểm mấu chốt giúp các nhà nghiên cứu tiến gần hơn đến việc giải mã là việc phân tích tám văn tự khắc trên những chiếc cốc bạc cổ. Nhóm nghiên cứu đã tận dụng các kết quả từ những nỗ lực giải mã trước đó, so sánh chúng với chữ nêm Elamite – một dạng chữ viết đã được hiểu rõ, phổ biến ở Trung Đông cổ đại cùng thời kỳ. Các văn tự chữ nêm này chứa tên, chức danh của các lãnh chúa và những cụm từ quen thuộc mô tả họ, trùng khớp với tám văn tự Elamite thẳng hàng. Từ đó, họ suy ra ý nghĩa của các ký hiệu chưa biết, mở rộng bảng mã chữ viết bí ẩn này.
Dù vậy, khoảng 3,7% ký tự Elamite vẫn chưa được giải nghĩa, cho thấy công việc vẫn còn dang dở. Một đoạn văn bản đã được dịch thành công ghi: “Puzur-Sušinak, vua của Awan, được thần Insušinak yêu quý,” kèm theo lời cảnh báo rằng ai chống lại Puzur-Sušinak sẽ bị tiêu diệt. Nhóm nghiên cứu hứa hẹn sẽ sớm công bố thêm các bản dịch khác, làm sáng tỏ hơn về ngôn ngữ và văn hóa Elamite cổ đại.
Nguồn gốc của tám văn tự này vẫn là một dấu hỏi lớn. Bảy trong số chúng thuộc bộ sưu tập của nhà sưu tầm Houshang Mahboubian, trong khi văn tự còn lại nằm trong tay Martin Schøyen – một doanh nhân Na Uy nổi tiếng với việc thu thập cổ vật. Văn tự của Schøyen, cùng hàng trăm hiện vật khác trong bộ sưu tập của ông, bị cảnh sát Na Uy tạm giữ vào ngày 24/8/2021. Báo cáo từ Bảo tàng Lịch sử Văn hóa Oslo vào tháng 3/2022 cho rằng Schøyen không cung cấp được bằng chứng hợp pháp về việc đưa hiện vật ra khỏi Iran, nghi ngờ chúng có thể là kết quả của hoạt động buôn lậu hiện đại. Phản bác lại, Schøyen khẳng định báo cáo thiếu cơ sở, và luật sư của ông – Cato Schiøtz – gọi đó là “bản báo cáo kém cỏi nhất” ông từng thấy trong 40 năm hành nghề.
Về phía Mahboubian, ông cho biết bảy văn tự của mình xuất phát từ các cuộc khai quật do cha ông, Benjamin Abol Ghassem Mahboubian, thực hiện tại Kam-Firouz và Beyza (Iran) vào các năm 1922 và 1924, sau đó được đưa sang châu Âu trước năm 1970. Dù không có tài liệu chính thức xác minh, nghiên cứu năm 2018 trên Tạp chí của Viện Nghiên cứu Ba Tư ở Anh cho thấy lớp gỉ sét và tỷ lệ kim loại trên các cốc bạc này phù hợp với đồ cổ, không có dấu hiệu giả mạo. Tuy nhiên, sự thiếu minh bạch về nguồn gốc vẫn khiến một số chuyên gia dè chừng.
Không phải ai cũng tin tưởng vào kết quả này. Giáo sư Jacob Dahl từ Đại học Oxford, chuyên gia về chữ Elamite nguyên thủy (Proto-Elamite), tỏ ra nghi ngờ về việc giải mã thành công. Ông không đồng ý với luận điểm của nhóm nghiên cứu rằng chữ Elamite nguyên thủy và Elamite thẳng hàng có liên hệ chặt chẽ, cho rằng chúng cách nhau quá xa về thời gian và đặc điểm. Ngoài ra, ông lo ngại nhóm có thể đã sử dụng các văn tự từ địa điểm Konar Sandal (Iran) – vốn bị nghi ngờ là giả mạo – trong các nghiên cứu trước đây, dù không phải trong tám văn tự chính của lần này. Theo Dahl, những nghi vấn này làm giảm độ tin cậy của toàn bộ nỗ lực giải mã.
Dù còn tranh cãi, việc giải mã chữ Elamite thẳng hàng mở ra cánh cửa để hiểu sâu hơn về vương quốc Elam – một nền văn minh cổ đại từng đóng vai trò quan trọng ở Tây Nam Á. Từ các văn tự này, chúng ta biết đến Puzur-Sušinak, vị vua trị vì khoảng năm 2100 trước Công nguyên, và mối quan hệ với thần Insušinak – những chi tiết quý giá về đời sống tôn giáo và chính trị thời bấy giờ. Tuy nhiên, với 3,7% ký tự chưa giải mã và những nghi vấn về hiện vật, câu chuyện về chữ Elamite vẫn chưa khép lại. Liệu đây là bước đột phá thực sự hay chỉ là một mảnh ghép cần kiểm chứng thêm? Cộng đồng học thuật đang chờ đợi những công bố tiếp theo để có câu trả lời rõ ràng hơn.
