Nga "nín thở" theo dõi, Mỹ "đứng ngồi không yên" với công nghệ AI hạt nhân mới của Trung Quốc

[Thảo Nông]

Viện Năng lượng Nguyên tử Trung Quốc (CIAE) vừa hé lộ một công nghệ Trí tuệ Nhân tạo tiên phong, có khả năng xác định đầu đạn hạt nhân thật với mồi nhử mà không cần tiếp cận trực tiếp hay tiết lộ bí mật thiết kế vũ khí. Bước đột phá này có thể thay đổi cuộc chơi kiểm soát vũ khí và chiến lược răn đe hạt nhân toàn cầu.

AI Trung Quốc "nhìn thấu" đầu đạn hạt nhân mà không cần chạm

Một bước đột phá gây chấn động trong lĩnh vực an ninh hạt nhân vừa được Trung Quốc công bố vào ngày 30 tháng 5: một hệ thống Trí tuệ Nhân tạo (AI) tiên phong, có khả năng phân biệt đầu đạn hạt nhân thật với các loại mồi nhử (decoy) mà không cần phải tiếp cận trực tiếp hay tiết lộ bất kỳ thông tin tuyệt mật nào về thiết kế vũ khí. Đây được khẳng định là hệ thống đầu tiên trên thế giới đạt được năng lực đáng kinh ngạc này. Công nghệ được phát triển bởi Viện Năng lượng Nguyên tử Trung Quốc (CIAE), một đơn vị trực thuộc Tập đoàn Hạt nhân Quốc gia Trung Quốc (CNNC).

Sự ra đời của công nghệ này không chỉ đánh dấu một bước ngoặt tiềm năng trong các cơ chế kiểm soát vũ khí hạt nhân quốc tế mà còn làm dấy lên những cuộc tranh luận sâu sắc và cả những lo ngại về vai trò ngày càng tăng của AI trong việc duy trì (hoặc phá vỡ) cán cân an ninh toàn cầu.

Cơ chế hoạt động của AI xác minh đầu đạn hạt nhân

Theo tờ South China Morning Post, hệ thống AI này hoạt động dựa trên một giao thức xác minh đa tầng, kết hợp giữa các nguyên lý vật lý hạt nhân và kỹ thuật mật mã tương tác tiên tiến, để xác định xem một vật thể nghi ngờ có thực sự là một đầu đạn hạt nhân hay không.

Quy trình kiểm tra được mô tả như sau:

1. Một lớp nhựa polyethylene (PE) đặc biệt được đặt giữa hệ thống AI và vật thể cần kiểm tra. Lớp nhựa này đóng vai trò kép: vừa che chắn hình dạng vật lý của vật thể, vừa cho phép các loại bức xạ neutron và gamma đặc trưng (vốn là "chữ ký" của vật liệu hạt nhân) đi qua.
2. Dữ liệu bức xạ thu thập được sau khi đi qua lớp nhựa PE sẽ được một mạng lưới học sâu (deep learning network) phân tích. Mạng lưới AI này đã được huấn luyện kỹ lưỡng trên hàng triệu mô phỏng khác nhau về các loại vật liệu hạt nhân, bao gồm uranium cấp độ vũ khí, plutonium, và cả các chất thay thế thường được dùng làm mồi nhử như chì hoặc uranium làm giàu ở mức độ thấp.
3. Điều đặc biệt quan trọng là toàn bộ quá trình này được thực hiện mà không cần các chuyên gia hay thiết bị phải tiếp cận trực tiếp vào bên trong vũ khí hay chia sẻ bất kỳ thông tin nhạy cảm nào về thiết kế của đầu đạn. Đây là một yêu cầu then chốt trong các cuộc đàm phán về kiểm soát vũ khí, nhằm bảo vệ các bí mật quân sự quốc gia.

Ý nghĩa chiến lược to lớn

Việc Trung Quốc phát triển thành công một hệ thống có khả năng xác minh đầu đạn hạt nhân mà không làm rò rỉ dữ liệu nhạy cảm được xem là có những hàm ý chiến lược sâu rộng:

• Thúc đẩy kiểm soát vũ khí: Công nghệ này có thể mở ra một hướng đi mới cho các cơ chế kiểm soát và giải trừ vũ khí hạt nhân, vốn đang gặp nhiều bế tắc do thiếu lòng tin và những lo ngại về gián điệp giữa các cường quốc hạt nhân.
• Minh bạch hóa kho vũ khí Trung Quốc?: Trong bối cảnh Trung Quốc được cho là đang mở rộng nhanh chóng kho vũ khí hạt nhân của mình – từ khoảng 500 đầu đạn vào năm 2024 lên tới hơn 1.000 đầu đạn vào năm 2030 (theo báo cáo của Bộ Quốc phòng Mỹ) – công nghệ AI này có thể giúp Bắc Kinh vừa thể hiện thiện chí minh bạch một cách có kiểm soát, vừa nâng cao độ tin cậy của hệ thống răn đe hạt nhân của mình. Nếu được chấp nhận rộng rãi, công nghệ này có thể thúc đẩy các hiệp ước kiểm soát vũ khí thế hệ mới, nơi AI đóng vai trò như một công cụ trung gian khách quan thay cho các quan sát viên con người truyền thống.
• Nâng cao hiệu quả phòng thủ tên lửa: Trong các kịch bản chiến sự, năng lực phân biệt một cách chính xác giữa đầu đạn thật và các loại mồi nhử tinh vi sẽ giúp nâng cao đáng kể hiệu quả của các hệ thống phòng thủ tên lửa, giảm nguy cơ bị đối phương qua mặt bởi các chiến thuật sử dụng mồi bẫy.

Phản ứng từ Nga, Mỹ và cộng đồng quốc tế

Mặc dù chưa có tuyên bố chính thức nào từ Điện Kremlin, các nguồn truyền thông lớn của Nga như RIA Novosti, TASS và iXBT đã thể hiện sự quan tâm đáng kể đến tiến bộ công nghệ này của Trung Quốc. Trong khi truyền thông chính thống của Nga chủ yếu đưa tin một cách khách quan, các diễn đàn quân sự như VOZ đã dấy lên những câu hỏi về việc liệu hệ thống AI này có thể được sử dụng để nhằm vào các đầu đạn hạt nhân của Nga hay không, đặc biệt khi Mỹ – đối thủ chính của Trung Quốc – được cho là sử dụng rất ít mồi nhử trong thiết kế đầu đạn của mình. Nga hiện cũng đang trong quá trình đẩy mạnh hiện đại hóa lực lượng hạt nhân, triển khai các tên lửa Yars mới và phát triển các hệ thống phòng thủ tên lửa tầm cao như S-550. Việc Trung Quốc tạo ra đột phá trong lĩnh vực xác minh đầu đạn bằng AI có thể khiến Moscow phải đánh giá lại các chiến lược răn đe và phòng thủ của mình, đặc biệt trong kịch bản có thể xảy ra một cuộc khủng hoảng hạt nhân đa phương.

Về phía Hoa Kỳ, cộng đồng tình báo nước này đã nhiều lần lên tiếng cảnh báo về tốc độ hiện đại hóa hạt nhân đáng báo động của Trung Quốc. Ngoài các loại tên lửa đạn đạo xuyên lục địa (ICBM) như DF-41, Bắc Kinh còn bị cáo buộc đã xây dựng hàng trăm hầm chứa tên lửa mới tại các vùng sa mạc – một động thái cho thấy tham vọng trở thành một siêu cường hạt nhân có khả năng răn đe ngang bằng với Mỹ và Nga.

Việc Trung Quốc bổ sung một hệ thống AI có khả năng xác minh đầu đạn vào chiến lược hạt nhân của mình khiến giới phân tích quốc tế vừa có những kỳ vọng nhất định, vừa không khỏi cảnh giác. Kỳ vọng rằng công nghệ này có thể tạo ra một cơ chế kiểm chứng khách quan, minh bạch hơn. Nhưng cũng lo ngại sâu sắc về khả năng quân sự hóa AI ngày càng gia tăng và những rủi ro về đạo đức trong việc ủy quyền các quyết định mang tính sinh tử cho máy móc.

Những thách thức hiện hữu và tương lai phía trước

Dù sở hữu tiềm năng to lớn, công nghệ AI xác minh đầu đạn hạt nhân của Trung Quốc vẫn đang phải đối mặt với không ít thách thức:

• Kiểm chứng thực tế: Hiện tại, hệ thống này mới chỉ hoạt động hiệu quả trên các mô phỏng số và chưa được kiểm chứng một cách đầy đủ trong các điều kiện thực tế với đầu đạn thật. Việc áp dụng vào thực tiễn đòi hỏi các cuộc thử nghiệm đa bên và sự công nhận của cộng đồng quốc tế.
• Vấn đề tin cậy và an ninh: Dù hệ thống được quảng bá là không thu thập thông tin thiết kế đầu đạn, các quốc gia khác vẫn có thể nghi ngờ về khả năng AI bị “cấy mã độc” hoặc bị sử dụng sai mục đích, cung cấp thông tin sai lệch.
• Kiểm soát của con người và trách nhiệm pháp lý: Khi AI tham gia vào những quyết định mang tính chiến lược sống còn – như đánh giá một vật thể là đầu đạn thật hay giả – câu hỏi về vai trò kiểm soát của con người và trách nhiệm pháp lý trong trường hợp xảy ra sai sót trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.

Việc Trung Quốc công bố công nghệ AI có khả năng xác minh đầu đạn hạt nhân là một dấu mốc quan trọng trong tiến trình tích hợp trí tuệ nhân tạo vào lĩnh vực an ninh toàn cầu. Nếu được kiểm chứng và công nhận rộng rãi, công nghệ này không chỉ có khả năng thay đổi cách tiếp cận trong các hoạt động kiểm soát vũ khí, mà còn có thể tạo ra những chuẩn mực mới cho khái niệm “răn đe thông minh” trong thời đại số.

Tuy nhiên, với những rủi ro tiềm ẩn về an ninh, tính minh bạch và các vấn đề đạo đức phức tạp, cộng đồng quốc tế cần phải theo dõi sát sao và khẩn trương xây dựng các cơ chế kiểm soát AI phù hợp, trước khi công nghệ này trở thành một "con dao hai lưỡi" khó lường trong thế trận địa chính trị toàn cầu vốn đã đầy bất ổn.