Hoàng Nam
Writer
Hồi đầu tháng 4, Ngoại trưởng Saudi Arabia và Iran đã lần đầu tiên gặp nhau sau 7 năm. Một tháng trước đó, giới chức hàng đầu của hai nước đã khiến thế giới bất ngờ với việc tái thiết lập quan hệ ngoại giao sau nhiều năm thù địch, vốn làm gia tăng căng thẳng ở khu vực được đánh giá là “nóng bỏng” này.
Tuy nhiên, điểm đáng chú ý là các cuộc họp dẫn đến bước đột phá mạnh mẽ trên đã không được tổ chức ở Trung Đông. Bên đứng ra dàn xếp, tiếp đón và làm trung gian cho quá trình này chính là Trung Quốc, sau nhiều năm nỗ lực không thành công của Oman và Iraq.
Ngoại trưởng Iran Hossein Amirabdollahian (trái), người đồng cấp Saudi Arabia, Hoàng tử Faisal bin Farhan Al Saud (phải) cùng Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Tần Cương bắt tại sau cuộc gặp hôm 6/4 tại Bắc Kinh. Ảnh: AP
Các chuyên gia đánh giá rằng thành công với tư cách là một người kiến tạo hòa bình ở Trung Đông báo hiệu một sự thay đổi đối với Trung Quốc, vốn có truyền thống không tham gia quá sâu vào các nỗ lực giải quyết xung đột toàn cầu.
Hồi tháng Hai, ngay trước khi các cuộc đàm phán Iran-Saudi kết thúc, Bắc Kinh đã khởi động Sáng kiến An ninh Toàn cầu với mục đích "giải quyết hòa bình những khác biệt và tranh chấp giữa các quốc gia thông qua đối thoại và tham vấn". Thậm chí sau đó, Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Tần Cương cho biết Bắc Kinh đã sẵn sàng làm trung gian hòa giải các cuộc đàm phán hòa bình giữa Israel và Palestine.
Nhìn nhận về vấn đề này, bà Julia Gurol-Haller, một chuyên gia tại Viện Arnold-Bergstraesser Freiburg ở Đức cho rằng thỏa thuận Saudi Arabia-Iran có thể đóng vai trò là "bệ phóng của Trung Quốc cho các sáng kiến trong tương lai", và là minh chứng cho thấy Bắc Kinh sẵn sàng đóng một vai trò lớn hơn so với trước đây trong việc hòa giải xung đột.
Theo phân tích của giới quan sát, tất cả những điều này xảy ra vào thời điểm ảnh hưởng của Mỹ - vốn có truyền thống can dự và thao túng lớn nhất ở Trung Đông, dường như đang suy yếu. Quyết định rút khỏi thỏa thuận hạt nhân Iran, mối quan hệ "nóng-lạnh" với Saudi Arabia, và sự hiện diện quân sự lâu dài cùng với quá trình rút quân sau đó khỏi Iraq và Afghanistan đã làm tổn hại đến uy tín của Washington. Mặt khác, tình hình chính trị trong nước cũng khiến Mỹ bị phân tâm, cũng như sự cảnh giác ngày càng tăng của công chúng Mỹ về vai trò “sen đầm quốc tế” kéo dài hàng thập kỷ của nước này.
Nhưng liệu Trung Quốc có thể cung cấp cho Trung Đông mọi thứ mà Mỹ - bất chấp tất cả những thất bại của họ - đã có làm được trong những năm qua?
Giới phân tích khẳng định, dù ảnh hưởng đang gia tăng nhanh chóng, Trung Quốc vẫn khó có khả năng thay thế Mỹ ở Trung Đông, nơi Washington có hàng chục căn cứ quân sự và đồng minh mà họ cam kết bảo vệ. Mặt khác, Bắc Kinh có thể chưa muốn đảm nhận trách nhiệm đó trong mọi trường hợp. Hiện tại, Trung Quốc có thể hưởng lợi từ việc mở rộng ảnh hưởng ngoại giao và kinh tế trong khi vẫn để Mỹ tiếp tục dẫn đầu về các mối quan tâm an ninh của khu vực.
Trung Quốc là đối tác thương mại hàng đầu của Saudi Arabia và Iran và là khách hàng mua dầu lớn nhất từ hai quốc gia này. Trong những năm gần đây, nước này đã ngày càng củng cố các mối quan hệ này với việc ký thỏa thuận hợp tác 25 năm với Iran vào năm 2021 và thỏa thuận đối tác chiến lược toàn diện với Saudi Arabia vào năm 2022.
Hành khách tham gia tuyến tàu điện ngầm Mecca Metro ở Saudi Arabia, một dự án do Trung Quốc thực hiện và bắt đầu được khai thác từ năm 2010. Ảnh: AFP
Tuy nhiên, cũng phải nhìn nhận rằng những những thành quả đó trên thực tế cũng nhờ một phần không nhỏ vào Sáng kiến Vành đai và Con đường khổng lồ được đưa ra vào năm 2013, với mục đích kết nối châu Á, châu Âu và châu Phi thông qua mạng lưới cảng, đường sắt, đường cao tốc và các dự án cơ sở hạ tầng khác do Trung Quốc hậu thuẫn.
Với tư cách là nhà đầu tư lớn nhất ở Trung Đông, Bắc Kinh đã đổ vào khu vực này hơn 273 tỷ USD từ năm 2005 đến năm 2022. “Gã khổng lồ châu Á” cũng mua dầu từ Iraq, khí đốt từ Qatar và xuất khẩu vũ khí sang Algeria, Morocco, Thổ Nhĩ Kỳ, Ai Cập và Saudi Arabia. Họ cũng đang giúp Ai Cập xây dựng thủ đô mới bên ngoài Cairo, và đã xây dựng mạng lưới đường sắt đô thị ở Mecca.
Hồi tháng 12/2022, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã đến thăm Saudi Arabia, trong đó ông chủ trì hội nghị thượng đỉnh đầu tiên của Bắc Kinh với Liên đoàn Ả Rập và Hội đồng Hợp tác vùng Vịnh (GCC). Thái tử Saudi Arabia Mohammed bin Salman mô tả chuyến thăm đánh dấu "một kỷ nguyên lịch sử mới" trong quan hệ giữa Trung Quốc và đất nước ông.
Trong khi đó, những tiến bộ nhanh chóng của Trung Quốc trong công nghệ tiên tiến trong những năm gần đây qua việc cung cấp quyền truy cập vào các dịch vụ kết nối 5G thông qua các công ty như Huawei.
Trita Parsi, đồng sáng lập và là Phó Chủ tịch điều hành của Viện Quincy, một tổ chức tư vấn có trụ sở tại Washington, cho biết tất cả những điều này mang lại cho Trung Quốc ảnh hưởng lớn trong khu vực, và cũng là bàn đạp giúp Bắc Kinh thành công trong sứ mệnh trung gian giữa Saudi Arabia và Iran.
Bắc Kinh được xem là một đối tác thương mại từ lâu luôn duy trì chính sách không can thiệp vào các vấn đề nội bộ của các nước Trung Đông, từ chính trị đến nhân quyền, và điều này giúp Bắc Kinh trở thành một trung gian hòa giải ít gây tranh cãi hơn so với các nước như Mỹ.
Vẫn còn phải xem liệu Trung Quốc có thể thực thi các thỏa thuận mà họ đã làm trung gian chỉ với các đảm bảo kinh tế hay không, hoặc liệu họ có thể lặp lại thành công gần đây của mình ngoài Iran và Saudi Arabia - cả hai đều gắn bó chặt chẽ với Trung Quốc thông qua việc bán năng lượng.
Hiện tại, Trung Quốc phải đi trên một con đường "rất dài và gập ghềnh" để giữ gìn hòa bình và tránh bị lôi kéo vào các cuộc xung đột kéo dài, giống như Mỹ đã mắc phải nhiều lần, ông Gurol-Haller tại Viện Arnold-Bergstraesser Freiburg kết luận.
Tuy nhiên, điểm đáng chú ý là các cuộc họp dẫn đến bước đột phá mạnh mẽ trên đã không được tổ chức ở Trung Đông. Bên đứng ra dàn xếp, tiếp đón và làm trung gian cho quá trình này chính là Trung Quốc, sau nhiều năm nỗ lực không thành công của Oman và Iraq.
Các chuyên gia đánh giá rằng thành công với tư cách là một người kiến tạo hòa bình ở Trung Đông báo hiệu một sự thay đổi đối với Trung Quốc, vốn có truyền thống không tham gia quá sâu vào các nỗ lực giải quyết xung đột toàn cầu.
Hồi tháng Hai, ngay trước khi các cuộc đàm phán Iran-Saudi kết thúc, Bắc Kinh đã khởi động Sáng kiến An ninh Toàn cầu với mục đích "giải quyết hòa bình những khác biệt và tranh chấp giữa các quốc gia thông qua đối thoại và tham vấn". Thậm chí sau đó, Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Tần Cương cho biết Bắc Kinh đã sẵn sàng làm trung gian hòa giải các cuộc đàm phán hòa bình giữa Israel và Palestine.
Nhìn nhận về vấn đề này, bà Julia Gurol-Haller, một chuyên gia tại Viện Arnold-Bergstraesser Freiburg ở Đức cho rằng thỏa thuận Saudi Arabia-Iran có thể đóng vai trò là "bệ phóng của Trung Quốc cho các sáng kiến trong tương lai", và là minh chứng cho thấy Bắc Kinh sẵn sàng đóng một vai trò lớn hơn so với trước đây trong việc hòa giải xung đột.
Theo phân tích của giới quan sát, tất cả những điều này xảy ra vào thời điểm ảnh hưởng của Mỹ - vốn có truyền thống can dự và thao túng lớn nhất ở Trung Đông, dường như đang suy yếu. Quyết định rút khỏi thỏa thuận hạt nhân Iran, mối quan hệ "nóng-lạnh" với Saudi Arabia, và sự hiện diện quân sự lâu dài cùng với quá trình rút quân sau đó khỏi Iraq và Afghanistan đã làm tổn hại đến uy tín của Washington. Mặt khác, tình hình chính trị trong nước cũng khiến Mỹ bị phân tâm, cũng như sự cảnh giác ngày càng tăng của công chúng Mỹ về vai trò “sen đầm quốc tế” kéo dài hàng thập kỷ của nước này.
Nhưng liệu Trung Quốc có thể cung cấp cho Trung Đông mọi thứ mà Mỹ - bất chấp tất cả những thất bại của họ - đã có làm được trong những năm qua?
Giới phân tích khẳng định, dù ảnh hưởng đang gia tăng nhanh chóng, Trung Quốc vẫn khó có khả năng thay thế Mỹ ở Trung Đông, nơi Washington có hàng chục căn cứ quân sự và đồng minh mà họ cam kết bảo vệ. Mặt khác, Bắc Kinh có thể chưa muốn đảm nhận trách nhiệm đó trong mọi trường hợp. Hiện tại, Trung Quốc có thể hưởng lợi từ việc mở rộng ảnh hưởng ngoại giao và kinh tế trong khi vẫn để Mỹ tiếp tục dẫn đầu về các mối quan tâm an ninh của khu vực.
Điểm mạnh của Bắc Kinh
Ngay trước thỏa thuận Saudi Arabia-Iran, Trung Quốc đã tự khẳng định mình là một đối tác quan trọng đối với các nước ở Trung Đông.Trung Quốc là đối tác thương mại hàng đầu của Saudi Arabia và Iran và là khách hàng mua dầu lớn nhất từ hai quốc gia này. Trong những năm gần đây, nước này đã ngày càng củng cố các mối quan hệ này với việc ký thỏa thuận hợp tác 25 năm với Iran vào năm 2021 và thỏa thuận đối tác chiến lược toàn diện với Saudi Arabia vào năm 2022.
Tuy nhiên, cũng phải nhìn nhận rằng những những thành quả đó trên thực tế cũng nhờ một phần không nhỏ vào Sáng kiến Vành đai và Con đường khổng lồ được đưa ra vào năm 2013, với mục đích kết nối châu Á, châu Âu và châu Phi thông qua mạng lưới cảng, đường sắt, đường cao tốc và các dự án cơ sở hạ tầng khác do Trung Quốc hậu thuẫn.
Với tư cách là nhà đầu tư lớn nhất ở Trung Đông, Bắc Kinh đã đổ vào khu vực này hơn 273 tỷ USD từ năm 2005 đến năm 2022. “Gã khổng lồ châu Á” cũng mua dầu từ Iraq, khí đốt từ Qatar và xuất khẩu vũ khí sang Algeria, Morocco, Thổ Nhĩ Kỳ, Ai Cập và Saudi Arabia. Họ cũng đang giúp Ai Cập xây dựng thủ đô mới bên ngoài Cairo, và đã xây dựng mạng lưới đường sắt đô thị ở Mecca.
Hồi tháng 12/2022, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã đến thăm Saudi Arabia, trong đó ông chủ trì hội nghị thượng đỉnh đầu tiên của Bắc Kinh với Liên đoàn Ả Rập và Hội đồng Hợp tác vùng Vịnh (GCC). Thái tử Saudi Arabia Mohammed bin Salman mô tả chuyến thăm đánh dấu "một kỷ nguyên lịch sử mới" trong quan hệ giữa Trung Quốc và đất nước ông.
Trong khi đó, những tiến bộ nhanh chóng của Trung Quốc trong công nghệ tiên tiến trong những năm gần đây qua việc cung cấp quyền truy cập vào các dịch vụ kết nối 5G thông qua các công ty như Huawei.
Trita Parsi, đồng sáng lập và là Phó Chủ tịch điều hành của Viện Quincy, một tổ chức tư vấn có trụ sở tại Washington, cho biết tất cả những điều này mang lại cho Trung Quốc ảnh hưởng lớn trong khu vực, và cũng là bàn đạp giúp Bắc Kinh thành công trong sứ mệnh trung gian giữa Saudi Arabia và Iran.
Bắc Kinh được xem là một đối tác thương mại từ lâu luôn duy trì chính sách không can thiệp vào các vấn đề nội bộ của các nước Trung Đông, từ chính trị đến nhân quyền, và điều này giúp Bắc Kinh trở thành một trung gian hòa giải ít gây tranh cãi hơn so với các nước như Mỹ.
Giới hạn ảnh hưởng
Mark Fitzpatrick, một chuyên gia tại Viện Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế có trụ sở tại London bình luận, trong khi những lợi thế trên có thể đưa Trung Quốc đi khá xa, sự miễn cưỡng của họ trong việc đảm nhận vai trò "cảnh sát" hoặc nhà cung cấp an ninh có thể hạn chế bộ công cụ đàm phán của họ về lâu dài.Vẫn còn phải xem liệu Trung Quốc có thể thực thi các thỏa thuận mà họ đã làm trung gian chỉ với các đảm bảo kinh tế hay không, hoặc liệu họ có thể lặp lại thành công gần đây của mình ngoài Iran và Saudi Arabia - cả hai đều gắn bó chặt chẽ với Trung Quốc thông qua việc bán năng lượng.
Hiện tại, Trung Quốc phải đi trên một con đường "rất dài và gập ghềnh" để giữ gìn hòa bình và tránh bị lôi kéo vào các cuộc xung đột kéo dài, giống như Mỹ đã mắc phải nhiều lần, ông Gurol-Haller tại Viện Arnold-Bergstraesser Freiburg kết luận.
