Jinu
Intern Writer
Khi con người lần đầu tiên hướng ánh mắt lên bầu trời, không gian đã trở thành nơi chứa đựng vô vàn ước mơ và khát vọng. Tuy nhiên, việc biến những khát vọng đó thành những cuộc khám phá khoa học có hệ thống về không gian chỉ bắt đầu từ giữa thế kỷ 20, trong bối cảnh Chiến tranh Lạnh đã định hình lại cục diện toàn cầu. Trong những năm sau 1945, những thành tựu trong lĩnh vực hàng không vũ trụ đã cách mạng hóa nhận thức của nhân loại về Trái Đất, hệ Mặt Trời và vũ trụ, nhưng điều này không chỉ đơn thuần là một câu chuyện tiến bộ khoa học. Nó còn là một cuộc thực hành xã hội lớn, gắn liền với những cuộc đối đầu về ý thức hệ, chiến lược quân sự và uy tín quốc gia.
Từ việc khám phá Mặt Trăng, thăm dò hành tinh đến xây dựng trạm không gian và tàu vũ trụ, khoa học không gian trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh giữa Mỹ và Liên Xô đã phát triển với tốc độ chóng mặt, nhưng cuối cùng lại bị chi phối sâu sắc bởi logic chính trị. Những thành tựu để lại không chỉ là mẫu vật từ Mặt Trăng, dữ liệu từ các thiết bị thăm dò và những bước tiến trong thiên văn học, mà còn chứa đựng những bài học sâu sắc về bản chất phát triển công nghệ.
Trong khoảng thời gian từ 1945 đến 1991, sự phát triển của khoa học không gian đã cho thấy rõ ràng sự can thiệp của sức mạnh chính trị. Một mặt, cuộc cạnh tranh về ý thức hệ và uy tín quốc gia đã tạo ra nguồn lực đầu tư chưa từng có, thúc đẩy những bước đột phá trong công nghệ tên lửa, thăm dò tự động và thiên văn học không gian, giúp nhân loại chỉ trong vài thập kỷ hoàn thành việc khám phá từ quỹ đạo gần Trái Đất đến hệ Mặt Trời ngoài. Mặt khác, khi khoa học khám phá trở thành công cụ của cuộc chơi chính trị, và khi con đường công nghệ bị khóa chặt bởi hệ thống quan liêu và mục tiêu ngắn hạn, sự phát triển của nó không thể tránh khỏi rơi vào bế tắc. Ví dụ, tàu con thoi của Mỹ đã trở thành một sai lầm chiến lược do gánh nặng kỳ vọng quân sự và kinh tế, trong khi Liên Xô lại bỏ lỡ những bước đột phá trong khoa học cơ bản do tập trung quá mức vào các dự án cụ thể.
Điều quan trọng hơn cả là vấn đề "mất cân bằng giữa khoa học và kỹ thuật" mà hai quốc gia này đã phơi bày trong suốt hàng thập kỷ cạnh tranh. Khi mục tiêu kỹ thuật vượt lên trên giá trị khoa học, và khi tính tự chủ của khám phá khoa học nhường chỗ cho chương trình chính trị hoặc thói quen công nghệ, thì dù có đạt được thành tựu kỹ thuật ngắn hạn, về lâu dài cũng sẽ hạn chế sức sống đổi mới và năng lực cạnh tranh cốt lõi. Những bài học từ cuộc đua không gian trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh đã cung cấp cho ngành hàng không vũ trụ Trung Quốc, hiện đang trong giai đoạn chuyển mình quan trọng, một hệ tọa độ tham chiếu quan trọng.
Bài viết này nhằm mục đích vượt qua ánh hào quang của câu chuyện anh hùng trong "cuộc đua không gian", khám phá logic chính trị bên trong sự phát triển khoa học không gian của Mỹ và Liên Xô, xem xét cách mà nó nảy sinh dưới sự thúc đẩy của sức mạnh quốc gia, bị bóp méo và phát triển trong ngọn lửa cạnh tranh, và cuối cùng để lại những bài học sâu sắc cho thế hệ sau, bao gồm cả Trung Quốc đang nổi lên.
Khoa học không gian, bao gồm vật lý không gian, khoa học hành tinh, thiên văn học không gian và khoa học sự sống trong không gian, tập trung vào nghiên cứu cơ bản và những đột phá nhận thức về các thiên thể vũ trụ, môi trường giữa các vì sao và sự tồn tại của sự sống trong không gian, khác với "kỹ thuật hàng không vũ trụ" tập trung vào việc phóng tên lửa, chế tạo tàu vũ trụ và thực hiện nhiệm vụ.
Sự ra đời của khoa học không gian không phải là sản phẩm của những ý tưởng kỳ diệu trong phòng thí nghiệm, mà là kết quả trực tiếp từ những tên lửa trong Thế chiến II. Sau khi chiến tranh kết thúc, Mỹ và Liên Xô đã cạnh tranh để giành lấy công nghệ tên lửa V-2 của Đức và nhân tài từ Đức, với mục tiêu chính là phát triển tên lửa đạn đạo tầm xa có thể mang đầu đạn hạt nhân. Khoa học thăm dò ban đầu chỉ là một hoạt động "đi kèm" với nhiệm vụ quân sự cốt lõi này.
Tại Mỹ, để đạt được mục tiêu khám phá không gian ban đầu, nhiệm vụ đầu tiên đã được giao cho các trường đại học và phòng thí nghiệm chính phủ. Khu thử nghiệm White Sands ở New Mexico trở thành một trong những cơ sở thử nghiệm quan trọng, nơi các tên lửa V-2 bị thu giữ được sử dụng với sự hỗ trợ của các kỹ sư từ General Electric và nhóm của Wernher von Braun. Do thiếu kinh phí và kinh nghiệm, các nhà khoa học từ các tổ chức như Phòng thí nghiệm Nghiên cứu Hải quân và Phòng thí nghiệm Vật lý Ứng dụng của Đại học Johns Hopkins thường chỉ có thể lắp ráp các thiết bị đơn giản một cách vội vàng, hy vọng rằng những thiết bị này có thể sống sót sau khi tên lửa va chạm với sa mạc hoặc gửi về ít dữ liệu trước khi rơi. Trong các thí nghiệm ban đầu, sự cố thiết bị thường xuyên xảy ra, dẫn đến nhiều nhà khoa học, những người trước đây quan tâm đến vật lý khí quyển cao, đã rời bỏ, chỉ còn lại một nhóm những người kiên trì "thực hiện hệ thống thực dụng trên tên lửa".
Quân đội đã can thiệp sâu vào nghiên cứu không gian do nhu cầu cấp thiết về cơ chế vật lý tái nhập của tên lửa và ảnh hưởng của tầng điện ly đến thông tin quân sự. Đặc biệt khi phân tích chiến lược chỉ ra rằng nếu xảy ra chiến tranh hạt nhân giữa Mỹ và Liên Xô, chiến trường rất có thể sẽ nằm trên không phận Bắc Cực, nghiên cứu về tầng điện ly ở cực Bắc - khu vực phản xạ sóng vô tuyến dài và hỗ trợ thông tin chiến lược - trở thành một vấn đề sống còn. Nhu cầu chiến lược này đã thúc đẩy cuộc cạnh tranh khoa học giữa Mỹ và Liên Xô về khu vực cực trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh, đạt đỉnh điểm trong năm Địa vật lý Quốc tế từ 1957 đến 1958.
Sự nghiệp của nhà vật lý không gian James Van Allen chính là một ví dụ sống động của giai đoạn này. Là một chuyên gia về vật lý bức xạ và nghiên cứu tia vũ trụ, ông đã tập trung vào việc phát hiện tia vũ trụ ở độ cao lớn, sau đó tham gia vào nhiều nhiệm vụ khoa học được tài trợ bởi quân đội với tên lửa V-2 và các tên lửa nhỏ hơn. Năm 1958, ông đã thiết kế thiết bị phát hiện tia vũ trụ cho vệ tinh đầu tiên của Mỹ, "Explorer 1", và nhờ đó phát hiện ra vùng bức xạ năng lượng cao xung quanh Trái Đất - sau này được đặt tên là "Vành đai Van Allen". Phát hiện mang tính bước ngoặt này không chỉ đánh dấu sự ra đời của vật lý không gian như một ngành khoa học độc lập mà còn làm sáng tỏ giá trị khoa học của không gian bên ngoài, đồng thời đặt ra thách thức về bảo vệ bức xạ cho các nhiệm vụ không gian có người lái và thiết kế vệ tinh sau này.
Vào thời điểm đó, sự khác biệt trong thể chế giữa Mỹ và Liên Xô đã quyết định mô hình huy động nguồn lực khác nhau của họ. Mỹ thể hiện một trạng thái "hợp tác phân tán", nơi các quân chủng, phòng thí nghiệm quốc gia và các trường đại học tiến hành cạnh tranh và hợp tác, cho đến khi Liên Xô phóng "Sputnik 1" vào năm 1957, Mỹ mới thành lập Cơ quan Hàng không và Vũ trụ Quốc gia (NASA) vào năm 1958 để tích hợp các hoạt động không gian dân dụng. Trong khi đó, Liên Xô từ đầu đã áp dụng mô hình kế hoạch tập trung cao độ, do Bộ Chính trị quyết định, với các nhà thiết kế tổng hợp như Korolev lãnh đạo một "tổ hợp thiết kế - viện hàn lâm" khép kín và hiệu quả, tập trung nguồn lực vào một số mục tiêu chính. Khoa học trong giai đoạn này giống như những trái cây bất ngờ nảy sinh từ cây đại thụ của kỹ thuật quân sự, sự phát triển của nó hoàn toàn phụ thuộc vào sự nuôi dưỡng và định hướng của cây đại thụ đó.
Khi Tổng thống Kennedy tuyên bố vào năm 1961 rằng Mỹ sẽ thực hiện chương trình Apollo để đưa con người lên Mặt Trăng lần đầu tiên, khoa học không gian đã hoàn toàn được đẩy lên hàng đầu trong cuộc cạnh tranh chính trị, và đặc điểm công cụ hóa của nó đã lộ rõ. Các mục tiêu khoa học thường phải nhường chỗ cho "thứ nhất" về mặt chính trị, đặc biệt là ở phía Liên Xô.
Trong cuộc đua Mặt Trăng, Liên Xô đã giành được một chút uy tín khi "Luna 3" chụp được mặt sau của Mặt Trăng lần đầu tiên và "Luna 9" thực hiện hạ cánh mềm đầu tiên. Mặc dù Mỹ có phần thua kém về "thứ nhất", nhưng thông qua các nhiệm vụ "Ranger", "Surveyor" và "Lunar Orbiter", họ đã tích lũy được một lượng dữ liệu kỹ thuật vô giá cho chương trình Apollo.
Thật mỉa mai, chương trình Apollo, mà nhiều nhà khoa học đã chỉ trích là "khoa học thường chỉ là suy nghĩ sau", lại vô tình đã tái định hình khoa học hành tinh. Các phi hành gia đã triển khai các thiết bị địa chấn trên bề mặt Mặt Trăng, và trong nhiệm vụ cuối cùng, họ đã mang về 382 kg đá và đất Mặt Trăng, mang lại những lợi ích phong phú cho nghiên cứu khoa học. Ví dụ, phân tích các mẫu vật đã chứng minh rằng hệ Mặt Trời sơ khai đã trải qua những vụ va chạm hành tinh dữ dội, làm sâu sắc thêm hiểu biết của nhân loại về sự tiến hóa của hệ Trái Đất - Mặt Trăng, từ đó hình thành nên ngành khoa học hành tinh so sánh.
Trong lĩnh vực thăm dò hành tinh, loạt nhiệm vụ "Mariner" do Phòng thí nghiệm Đẩy phản lực (JPL) của Mỹ dẫn đầu đã đạt được những thành công ban đầu: "Mariner 2" bay qua Sao Kim vào năm 1962, xác nhận rằng nhiệt độ bề mặt đủ để làm chảy chì; "Mariner 4" bay qua Sao Hỏa vào năm 1964, chụp được bề mặt đầy hố và tĩnh lặng, làm giảm hy vọng của công chúng về sự sống ngoài hành tinh.
Toàn bộ thập kỷ 1970, Mỹ đã bước vào "kỷ nguyên vàng của thăm dò hành tinh": "Mariner 9" trở thành vệ tinh đầu tiên quay quanh Sao Hỏa, tiết lộ các núi lửa, hẻm núi và lòng sông cổ xưa của hành tinh này; "Viking" đã hạ cánh trên Sao Hỏa và tìm kiếm sự sống; "Voyager" đã mở ra hành trình xuyên qua hệ Mặt Trời ngoài nhờ hiệu ứng đẩy trọng lực. Những thành tựu này được hỗ trợ bởi cuộc cách mạng tự động hóa do sự thu nhỏ của thiết bị điện tử và sự phát triển của các thiết bị chịu được môi trường khắc nghiệt, giúp giảm chi phí thăm dò không người lái so với không gian có người lái.
Trong khi đó, Liên Xô đã thất bại với 19 thiết bị thăm dò hành tinh trước năm 1966, cho đến khi Sergey Korolev chuyển giao nhiệm vụ cho Georgy Babakin lãnh đạo Cục thiết kế Lavochkin, họ mới đạt được bước đột phá trong việc thăm dò Sao Kim - "Venera 7" trở thành thiết bị đầu tiên hạ cánh trên bề mặt hành tinh khác và gửi dữ liệu, mặc dù chỉ tồn tại được 23 phút. Thành tựu này thể hiện rõ ưu thế của mô hình tập trung "tập trung sức mạnh để làm việc lớn" của Liên Xô - Bộ Chính trị đã đưa thăm dò Sao Kim vào danh sách ưu tiên, tích hợp các đội ngũ kỹ sư và nghiên cứu hàng đầu của cả nước, tránh được sự lãng phí do quyết định phân tán, tập trung vào việc giải quyết vấn đề công nghệ hạ cánh trong môi trường khắc nghiệt, tạo ra kỳ tích trong thăm dò hành tinh trong thời gian ngắn. Tuy nhiên, hạn chế của mô hình này cũng rất rõ ràng: sự tập trung quá mức vào thăm dò Sao Kim đã dẫn đến việc đầu tư lâu dài vào lĩnh vực thăm dò Sao Hỏa bị thiếu hụt, tích lũy công nghệ chậm chạp, và nhiều nhiệm vụ thăm dò Sao Hỏa của Liên Xô trong thập kỷ 1960 và 1970 đã thất bại do thiếu sót về công nghệ và phát bắn vội vàng, cuối cùng buộc phải từ bỏ cuộc cạnh tranh toàn diện, hình thành nên tình trạng "điểm mạnh trong một lĩnh vực, nhưng mất cân bằng tổng thể".
Hiện tượng "đột phá cực đoan trong lĩnh vực ưu thế và sự chậm phát triển trong các lĩnh vực không ưu tiên" của Liên Xô đã cung cấp một tham chiếu trực tiếp cho việc tự phản ánh hệ thống hàng không vũ trụ của Trung Quốc - mô hình tập trung có những ưu điểm không thể thay thế trong việc giải quyết các dự án lớn, nhưng làm thế nào để tập trung vào các mục tiêu chính trong khi tránh được sự phụ thuộc vào con đường phân bổ tài nguyên và "thiếu sót trong lĩnh vực", đạt được sự phát triển toàn diện và bền vững trong khám phá khoa học, chính là bài học quan trọng cần rút ra từ kinh nghiệm của Liên Xô.
Vào cuối Chiến tranh Lạnh, khoa học không gian đã cố gắng hướng tới hệ thống hóa và bình thường hóa. Mỹ và Liên Xô thậm chí đã có một sự hợp tác khoa học không gian mang tính biểu tượng ngắn ngủi, một sự kiện điển hình là vào ngày 17 tháng 7 năm 1975, tàu vũ trụ Soyuz của Liên Xô đã ghép nối với tàu Apollo của Mỹ trong không gian. Tuy nhiên, sự phát triển tiếp theo của khoa học không gian vẫn bị ràng buộc sâu sắc bởi các con đường công nghệ và cam kết chính trị trước đó.
Giấc mơ về thiên văn học không gian - đặt kính thiên văn lên trên bầu khí quyển để mở ra toàn bộ phổ điện từ - đã trở thành hiện thực với sự trưởng thành của các công nghệ liên quan trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh. Kính thiên văn không gian Hubble (HST) là một dự án biểu tượng, đã đạt được những thành tựu thiên văn cách mạng: đo khoảng cách của các sao biến quang chính xác hơn, cải thiện ước tính tuổi của vũ trụ, xác nhận sự tồn tại của lỗ đen trong nhân thiên hà. Tuy nhiên, kích thước gương chính 2,4 mét của nó không hoàn toàn dựa trên mục tiêu khoa học, mà là để phù hợp với kích thước gương của các vệ tinh do thám của Cơ quan Tình báo Quốc gia Mỹ, thuận tiện cho NASA chọn cùng một nhà thầu. Cuộc khủng hoảng ngân sách của kính thiên văn, sự chậm trễ trong việc phóng và sự cố mài gương sau khi vào quỹ đạo vào năm 1990 đã phơi bày sự yếu kém của các dự án khoa học lớn trong hệ thống quan liêu chính trị.
Và cứu tinh cho Hubble lại chính là một dự án gây tranh cãi khác - tàu con thoi. NASA đã hứa hẹn rằng tàu con thoi sẽ trở thành hệ thống phóng có người lái duy nhất của quốc gia, các phi hành gia sẽ trở thành kỹ thuật viên trong không gian, nhưng chiến lược này tốn kém và cuối cùng đã phải thực hiện một số nhiệm vụ bảo trì để cứu Hubble. Tuy nhiên, thiết kế của tàu con thoi đã bị gán cho những yêu cầu kinh tế không thực tế và mục đích quân sự rộng rãi, dẫn đến hệ thống trở nên phức tạp và chi phí vận hành cao. Các vụ tai nạn "Challenger" vào năm 1986 và "Columbia" vào năm 2003 không chỉ khiến nhiều phi hành gia thiệt mạng mà còn nặng nề ảnh hưởng đến sự phát triển của các kế hoạch khoa học không gian của Mỹ, trở thành một ví dụ điển hình cho việc "kỳ vọng chính trị vượt lên trên lý trí kỹ thuật". Dưới áp lực nặng nề, tàu con thoi đã chính thức rút lui khỏi lịch sử vào năm 2011, và các phi hành gia Mỹ đã phải phụ thuộc vào tàu Soyuz của Nga để quay trở lại Trạm Vũ trụ Quốc tế cho đến khi tàu "Crew Dragon" của SpaceX do Elon Musk phát triển được đưa vào hoạt động vào năm 2020.
Điều đáng suy ngẫm là tàu con thoi "Buran" mà Liên Xô phát triển cùng thời kỳ với tàu con thoi của Mỹ có con đường công nghệ tương tự - đều theo đuổi mục tiêu "có thể tái sử dụng" và "quân sự - dân sự kết hợp", và đều bị thúc đẩy bởi ý chí chính trị mà bỏ qua lý trí kỹ thuật. Nhưng vấn đề này trở nên cực đoan hơn trong hệ thống tập trung của Liên Xô: để nhanh chóng theo kịp Mỹ trong cuộc đua không gian, "Buran" đã được thúc đẩy một cách vội vàng mà không đủ thời gian kiểm tra độ tin cậy của công nghệ, cuối cùng chỉ hoàn thành một lần thử nghiệm không người lái trước khi Liên Xô tan rã và thiếu kinh phí, khiến nó không thể tiếp tục. Tài nguyên khổng lồ mà nó tiêu tốn thậm chí còn gián tiếp làm giảm không gian phát triển cho các lĩnh vực khoa học cơ bản như thăm dò hành tinh và thiên văn học không gian.
Sự tương đồng trong dự án tàu con thoi giữa Mỹ và Liên Xô đã làm nổi bật một quy luật chung: khi khám phá không gian bị gán cho quá nhiều mục tiêu không phải khoa học, và khi con đường công nghệ bị khóa chặt bởi các cuộc chơi chính trị, thì dù có đầu tư một lượng lớn tài nguyên, cuối cùng cũng khó tránh khỏi tình trạng hiệu quả thấp và rủi ro gia tăng, điều này đã cảnh báo cho các thế hệ sau về việc thiết lập mục tiêu và lựa chọn con đường trong các dự án hàng không vũ trụ.
Trong khi đó, Liên Xô đã tích lũy được những dữ liệu độc nhất vô nhị trong lĩnh vực cư trú có người lái lâu dài thông qua các trạm không gian "Salyut" và "Mir", với các phi hành gia của họ thiết lập kỷ lục thời gian trên quỹ đạo, cung cấp nền tảng quý giá cho khoa học sự sống trong không gian. Tuy nhiên, trong các lĩnh vực khoa học cơ bản như thiên văn học và thăm dò hành tinh, Liên Xô đã dần tụt lại do thiếu nguồn lực và ưu tiên chính trị thấp hơn. Sự đối lập giữa Mỹ và Liên Xô cho thấy rằng, sự lựa chọn con đường công nghệ khác nhau cuối cùng sẽ hình thành nên những bản đồ năng lực khoa học hoàn toàn khác nhau.
Lịch sử cuộc đua không gian giữa Mỹ và Liên Xô giống như một ngọn hải đăng phức tạp, ánh sáng của nó vừa chiếu sáng con đường phía trước, vừa đổ bóng sâu thẳm. Nó tiết lộ cách mà sức mạnh quốc gia thúc đẩy những bước nhảy vọt công nghệ, đồng thời cảnh báo về những khó khăn có thể gặp phải khi khám phá khoa học bị ràng buộc bởi các biểu tượng chính trị và khi con đường công nghệ bị khóa chặt bởi hệ thống quan liêu.
Đối với Trung Quốc, dựa vào hệ thống "tập trung sức mạnh để làm việc lớn", khoa học không gian đã đạt được những thành tựu vượt bậc trong chỉ vài thập kỷ, và giờ đây, khi khoa học không gian của Trung Quốc đã dần đạt đến trình độ hàng đầu thế giới, những vấn đề từng làm khó khăn cho sự phát triển khoa học không gian của Mỹ và Liên Xô cũng đã đặt ra cho Trung Quốc. Hiện tại, khoa học không gian của Trung Quốc đang đứng trước một ngã rẽ lịch sử quan trọng.
Giống như Mỹ và Liên Xô, hệ thống hàng không vũ trụ của Trung Quốc từ khi ra đời đã là một hệ thống "kế hoạch" tập trung cao độ, với nhiệm vụ quốc phòng là cốt lõi. Sự thành công của vệ tinh "Đông Phương Hồng 1" vào năm 1970 không chỉ là một bản giao hưởng chính trị và kỹ thuật, mà còn là một bài học cho các nhà khoa học như Zhao Jiuzhang, những người hy vọng chức năng thăm dò khoa học thực sự không được thực hiện.
Hệ thống quản lý nghiên cứu và kỹ thuật hàng không vũ trụ hiện tại của Trung Quốc được hình thành trong các điều kiện lịch sử cụ thể, nhằm điều phối nguồn lực hạn chế và đạt được những đột phá lớn trong các dự án. Đặc điểm nổi bật của nó là cấu trúc quản lý "phân hệ thống, hợp tác đa tầng".
Ở cấp quản lý, Trung Quốc tuân theo các nguyên tắc quốc tế thông thường, với các cơ quan quân sự quản lý hệ thống hàng không vũ trụ quân sự; các dự án hàng không có người lái lớn như trạm không gian Trung Quốc được chỉ huy trực tiếp bởi Văn phòng Dự án Hàng không có người lái do trung ương thành lập, đảm bảo quyết định hiệu quả và thực hiện mạnh mẽ. Đáng chú ý là, gần đây, chức năng quản lý của dự án thăm dò Mặt Trăng cũng đã được chuyển từ Cục Khoa học và Công nghệ Quốc phòng sang Văn phòng Hàng không có người lái, phản ánh rằng các dự án chiến lược hàng không lớn, cả có người lái và không có người lái, đang dần hướng tới việc tập trung quản lý.
Ở cấp tổ chức và thực hiện, các nhiệm vụ khác nhau được các đơn vị quản lý tương ứng dẫn dắt, huy động sức mạnh ưu việt của cả nước để hợp tác giải quyết. Trong lĩnh vực hàng không dân dụng, một mạng lưới hợp tác đã hình thành với Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc và Tập đoàn Công nghệ Hàng không Vũ trụ Trung Quốc là trung tâm, cùng với sự tham gia sâu sắc của nhiều trường đại học và các tổ chức chuyên môn như China Electronics Technology Group.
Mô hình "quân dân tương đối phân lập, nhiều bên cùng xây dựng" này đã thành công trong việc tập hợp sức mạnh quốc gia trong suốt vài thập kỷ qua, đạt được nhiều đột phá lớn, được đánh dấu bằng "hai viên đạn và một ngôi sao". Tuy nhiên, khi sự nghiệp hàng không vũ trụ tiến tới một tầm cao mới, hệ thống này cũng dần bộc lộ một số hạn chế về con đường phát triển và thói quen hệ thống, dễ dẫn đến việc tài nguyên đổi mới hình thành rào cản và đầu tư lặp lại giữa các "đội quốc gia", thay vì "hợp tác hữu cơ", từ đó hạn chế sức sống đổi mới ban đầu trong nghiên cứu cơ bản và khám phá tiên tiến.
Một trong những vấn đề cốt lõi trong sự phát triển khoa học không gian của Trung Quốc là sự phụ thuộc quá mức vào mô hình đầu tư quốc gia đơn lẻ, điều này tồn tại những hạn chế cấu trúc: hàng không vũ trụ vốn đã mang tính chất chi phí cao và rủi ro lớn, triển vọng ứng dụng của các kết quả nghiên cứu cũng không chắc chắn, trong khi hiện tại hầu hết các nhiệm vụ hàng không đều tập trung vào một số "đội quốc gia" lớn, không chỉ ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng vốn mà còn khiến rủi ro tập trung quá mức ở cấp quốc gia.
Tình huống này không phải là độc quyền của Trung Quốc, mà là điều thường thấy trong lịch sử hàng không vũ trụ quốc tế: Liên Xô và sau này là Nga, luôn phải gánh vác gánh nặng đầu tư quốc gia đơn lẻ, dẫn đến sự phát triển yếu ớt; NASA của Mỹ cũng hoàn toàn phụ thuộc vào đầu tư quốc gia trong những năm đầu, và khi không còn khả năng gánh vác, họ đã nhận ra vấn đề của mô hình đơn lẻ này và chuyển sang hỗ trợ hàng không thương mại. SpaceX của Elon Musk đã nắm bắt cơ hội này, thực hiện đổi mới công nghệ và tối ưu hóa chi phí thông qua hoạt động thị trường, trở thành lực lượng chính trong đổi mới hàng không vũ trụ của Mỹ. Châu Âu thì do chi phí phối hợp giữa các quốc gia cao và khó đạt được sự đồng thuận, sự phát triển hàng không đã mất đi động lực như trước - điều này càng làm nổi bật sự cấp bách trong việc khám phá con đường "quốc gia dẫn dắt, thị trường hỗ trợ, đa dạng hợp tác" cho sự phát triển khoa học không gian của Trung Quốc.
Quay trở lại trong nước, chúng ta đã hình thành một cấu trúc với hai "đội quốc gia" là các doanh nghiệp hàng không trung ương và Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc hoạt động song song, cùng với sự tham gia ngày càng sâu sắc của các trường đại học, nhưng các mô hình quản lý và cơ chế đầu tư của những chủ thể này đều khá tương đồng, thiếu không khí cạnh tranh khác biệt. Do đó, mặc dù đầu tư quốc gia đã tăng lên, nhưng những thành tựu công nghệ không gian đột phá đạt tiêu chuẩn quốc tế vẫn không nhiều, và vấn đề thiếu động lực đổi mới ngày càng trở nên rõ ràng.
May mắn thay, hàng không thương mại trong nước đã có nền tảng để phá vỡ tình trạng này: các doanh nghiệp như Landspace đã đạt được những bước đột phá giai đoạn trong các công nghệ quan trọng như tái sử dụng tên lửa, "Zhuque-1" đã từng miễn phí cung cấp cơ hội cho các tải trọng khoa học không gian. Những thực tiễn này cho thấy hàng không thương mại có thể thực hiện khám phá với chi phí thấp, nhạy bén nắm bắt nhu cầu tiên tiến và dám thách thức rủi ro, cung cấp giải pháp thị trường đáng chú ý cho sự phát triển khoa học không gian.
Do đó, ngành hàng không vũ trụ (bao gồm cả khoa học không gian) của Trung Quốc cần phải giải quyết tình trạng đơn điệu thông qua cạnh tranh đa dạng, điều chỉnh con đường phát triển, tích hợp logic kinh tế thị trường, cơ chế cạnh tranh công bằng và sức mạnh hàng không thương mại vào hệ thống. Điều này không có nghĩa là làm yếu "đội quốc gia", mà là xác định rõ vị trí của nó trong việc tập trung vào các dự án lớn và các lĩnh vực khoa học cơ bản, củng cố "năng lực quốc gia"; đồng thời mở cửa thị trường, tối ưu hóa phân bổ tài nguyên theo năng lực công nghệ và sức cạnh tranh sản phẩm, dẫn dắt vốn tham gia có trật tự, để hàng không thương mại trở thành bổ sung quan trọng cho đầu tư quốc gia, hình thành cấu trúc hợp tác "đội quốc gia tấn công tiên phong, hàng không thương mại khai thác ứng dụng".
Ngoài vấn đề về các chủ thể đầu tư, một mâu thuẫn sâu sắc mà ngành hàng không vũ trụ Trung Quốc hiện đang đối mặt là: trong bối cảnh hệ thống kỹ thuật đã trưởng thành cao độ và nguồn lực dồi dào, khả năng thiết lập chương trình của cộng đồng khoa học (hay nói cách khác, quyền phát ngôn của các nhà khoa học trong hệ thống hàng không) vẫn cần được nâng cao hơn nữa. Chúng ta thường thấy rằng quyết định về các dự án lớn được đưa ra trước, trong khi việc chứng minh mục tiêu khoa học lại tương đối chậm chạp. Mô hình "kỹ thuật kéo theo khoa học" này mặc dù đảm bảo tỷ lệ thành công của nhiệm vụ, nhưng cũng dẫn đến việc mục tiêu khoa học dễ dàng trở thành "sản phẩm phụ" của khả năng thực hiện kỹ thuật.
Khi khoa học không gian của Trung Quốc bắt đầu đứng ở vị trí hàng đầu thế giới, những vấn đề như cuộc chiến giữa mục tiêu khoa học và khả năng thực hiện kỹ thuật mà trước đây có thể được gác lại thảo luận đã chính thức nổi lên. Tại hội nghị khoa học Xiangshan năm ngoái, hơn 100 chuyên gia trong lĩnh vực khoa học công nghệ, bao gồm 16 viện sĩ, đã tổ chức "cuộc động não" về việc xây dựng căn cứ trên Mặt Trăng, trong đó viện sĩ Viện Kỹ thuật Trung Quốc, Deng Zongquan, đã chỉ ra rằng ngành hàng không vũ trụ Trung Quốc đã bước vào "khu vực chưa có tiền lệ", đặc biệt khi nói đến việc xây dựng căn cứ trên Mặt Trăng, ông đã nhấn mạnh rằng: do việc xây dựng và vận hành hiệu quả căn cứ trên Mặt Trăng có ý nghĩa quan trọng, việc lập kế hoạch kỹ thuật phải được dẫn dắt bởi các mục tiêu khoa học.
Từ góc độ thực tiễn, căn cứ nghiên cứu trên Mặt Trăng, như một hệ thống lớn, cần ưu tiên giải quyết các vấn đề cứng như lựa chọn địa điểm hạ cánh, phương án vận chuyển, cung cấp năng lượng trong thiết kế cấu trúc ban đầu - những vấn đề này liên quan trực tiếp đến sự thành bại của nhiệm vụ, tự nhiên trở thành mối quan tâm chính của nhóm kỹ sư. Trong khi đó, các vấn đề cốt lõi mà các nhà khoa học quan tâm như "thăm dò sóng vô tuyến tần số thấp ở mặt sau của Mặt Trăng" hay "cơ chế khoa học về việc sử dụng tài nguyên trên Mặt Trăng", chẳng hạn như khi dự đoán các mục tiêu nhiệm vụ khoa học có thể đạt được trên căn cứ Mặt Trăng, viện sĩ Wang Chi của Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc cho biết, Mặt Trăng là một nơi lý tưởng để giải quyết các vấn đề cuối cùng về nguồn gốc vũ trụ, nếu thiết lập một mảng sóng vô tuyến tần số thấp hoặc lắp đặt kính thiên văn sóng vô tuyến trên mặt sau của Mặt Trăng, sẽ thúc đẩy nhận thức của nhân loại về nguồn gốc vũ trụ.
Tuy nhiên, những mục tiêu khoa học này thường cần được làm rõ hơn trong khuôn khổ khả năng thực hiện kỹ thuật, điều này dẫn đến việc các yêu cầu khoa học khó có thể nhận được trọng số quyết định tương đương với nhu cầu kỹ thuật trong thiết kế cấu trúc ban đầu. Ví dụ, các nhiệm vụ tiên phong như Chang'e 7 dự kiến sẽ được phóng vào năm 2026 và Chang'e 8 vào năm 2028, trong quá trình chứng minh ban đầu, đã tập trung vào các vấn đề kỹ thuật hạ cánh ở cực và xây dựng tại chỗ trên Mặt Trăng, trong khi việc làm rõ các mục tiêu khoa học (như môi trường bề mặt cực Nam của Mặt Trăng, nước băng và các thành phần bay hơi trong đất Mặt Trăng; mảng thiên văn sóng vô tuyến của Chang'e 8, nghiên cứu và đo đạc neutron, ion và hạt trung tính năng lượng cao) chỉ được đưa vào dần dần thông qua tối ưu hóa tải trọng sau khi kế hoạch kỹ thuật cơ bản đã được xác định, quá trình này chính là một ví dụ điển hình cho việc "kỹ thuật tập trung trước, khoa học theo sau".
Ngoài ra, yêu cầu về "độ tin cậy cao" trong kỹ thuật hàng không và "đòi hỏi đổi mới" trong khám phá khoa học tồn tại một sự căng thẳng tự nhiên: quyết định kỹ thuật cần ưu tiên tránh rủi ro, có xu hướng chọn các con đường công nghệ đã trưởng thành; trong khi những đột phá khoa học lớn thường phụ thuộc vào các phương án thăm dò không truyền thống, sự khác biệt này cũng khiến cho những suy nghĩ đổi mới của các nhà khoa học khó có thể được chú trọng đầy đủ trong giai đoạn đầu của cấu trúc nhiệm vụ tập trung vào kiểm soát rủi ro. Nỗ lực của Trung Quốc trong lĩnh vực khoa học không gian không phải là vô ích, kế hoạch phát triển trung hạn và dài hạn cho khoa học không gian quốc gia (2025-2050) được công bố vào tháng 12 năm 2024 đã tập trung vào năm chủ đề khoa học lớn, xác định các hướng phát triển ưu tiên, hình thành lộ trình phát triển khoa học không gian của Trung Quốc đến năm 2050, vừa thể hiện sự thiết kế hệ thống từ trên xuống, vừa tập hợp trách nhiệm của những người làm hàng không vũ trụ.
Những thành tựu trong khoa học không gian của Trung Quốc chính là nhờ vào hệ thống tập trung có thể tích hợp các nguồn lực ưu việt của cả nước, tránh được sự lãng phí do quyết định phân tán, tập trung vào các mục tiêu dài hạn và đầu tư liên tục: chiến lược "ba bước" của dự án Chang'e từ quỹ đạo, hạ cánh đến thu hồi mẫu chỉ mất 16 năm đã hoàn thành xuất sắc, vượt xa quá trình khám phá Mặt Trăng của Mỹ và Liên Xô; "Tianwen-1" đã đạt được ba mục tiêu "quay quanh, hạ cánh, khảo sát" trong một lần, tạo ra kỷ lục hiệu quả trong thăm dò Sao Hỏa; trạm không gian "Tianhe" của Trung Quốc đã hoàn thành việc từ xác minh công nghệ quan trọng đến hoàn thiện trong vòng chưa đầy 10 năm, trở thành nền tảng quan trọng cho cuộc khám phá không gian của nhân loại. Những thành tựu này chứng minh rằng hệ thống hàng không vũ trụ của Trung Quốc có sức cạnh tranh nổi bật trong việc giải quyết các dự án lớn và thực hiện các chiến lược quốc gia. Sự phản ánh về vấn đề "kỹ thuật kéo theo khoa học" không phải là phủ nhận giá trị của hệ thống hiện tại, mà là hy vọng rằng trên cơ sở giữ lại những ưu điểm, thông qua cải cách có mục tiêu để bù đắp những thiếu sót, đạt được sự phát triển bền vững và chất lượng cao hơn.
Cũng cần lưu ý rằng, trong hệ thống hiện tại, sự đam mê đổi mới của các nhà khoa học cá nhân có thể bị hạn chế bởi một số thói quen của hệ thống. Nhiều nhà địa chất hành tinh kỳ cựu đã đề cập rằng: chúng tôi có nhiều ý tưởng táo bạo, nhưng để cho chúng tồn tại trong đánh giá kỹ thuật, chúng tôi phải trải qua một vòng tự kiểm tra, điều chỉnh cho phù hợp với các con đường công nghệ hiện có. Sự mất mát tiềm ẩn của sức sống đổi mới này có thể gây hại lâu dài không kém gì sự thất bại của một nhiệm vụ đơn lẻ. Cách tối ưu hóa cơ chế phối hợp giữa hệ thống thăm dò có người lái và không có người lái cũng là một vấn đề đáng được chú ý.
So với mô hình hoạt động của các hệ thống hàng không vũ trụ phương Tây, chúng ta cũng có thể nhận được những gợi ý bổ sung về việc nuôi dưỡng sức sống đổi mới: trong hệ thống NASA của Mỹ, sự đồng tồn tại và cạnh tranh giữa các tổ chức như Phòng thí nghiệm Đẩy phản lực và Phòng thí nghiệm Vật lý Ứng dụng của Đại học Johns Hopkins đã tạo ra nhiều nhiệm vụ độc đáo và sáng tạo. Cơ quan Vũ trụ Châu Âu (ESA) cũng đã khởi động và thực hiện nhiều nhiệm vụ thăm dò khoa học không gian quy mô nhỏ trong những năm gần đây, chẳng hạn như vệ tinh "PLATO" (hành tinh vượt qua và dao động sao) dự kiến sẽ được phóng vào năm 2026, thông qua quan sát đồng thời nhiều sao để thăm dò hành tinh, cơ chế "đơn giản hóa quy trình phê duyệt, trao quyền tự chủ lớn hơn cho các nhà khoa học" đã kích thích hiệu quả sức sống đổi mới của các nhóm nhỏ.
Đối mặt với những vấn đề như "trở lại Mặt Trăng" và xây dựng căn cứ Mặt Trăng quốc tế, chúng ta cần mở ra một con đường cải cách dần dần, từ cơ chế quyết định, tiêu chuẩn đánh giá đến hệ sinh thái đổi mới, xây dựng một hệ thống phát triển "khoa học dẫn dắt, tiêu chuẩn bảo vệ, sức sống được trao quyền":
Thứ nhất, tái cấu trúc cơ chế quyết định: thực hiện "khoa học trước" thông qua tư vấn khoa học độc lập. Đề xuất thành lập một "Ủy ban Tư vấn Khoa học" độc lập có quyền phát ngôn đầy đủ trong tầng quyết định hàng không quốc gia, với các thành viên là các nhà khoa học hàng đầu từ nhiều lĩnh vực và đại diện từ các tổ chức học thuật, quyền tham gia quyết định không bị can thiệp bởi các bộ phận kỹ thuật. Chức năng cốt lõi của nó không phải là đánh giá bổ sung sau khi kế hoạch kỹ thuật đã được xác định, mà là can thiệp sâu vào giai đoạn khái niệm nhiệm vụ, xác định các mục tiêu cốt lõi xung quanh "các vấn đề khoa học cách mạng cần phải trả lời" - chẳng hạn như thăm dò Mặt Trăng nên tập trung vào "thăm dò thành phần lớp vỏ Mặt Trăng", "nghiên cứu dấu vết tiến hóa của hệ Mặt Trời sơ khai", để nhu cầu khoa học trở thành điểm khởi đầu cho thiết kế cấu trúc nhiệm vụ, từ nguồn gốc đảo ngược thói quen "kỹ thuật trước, khoa học theo sau".
Thứ hai, thiết lập tiêu chuẩn định lượng: củng cố "ràng buộc giá trị cứng" bằng tỷ lệ hoàn trả khoa học. Thúc đẩy xây dựng hệ thống đánh giá định lượng "ưu tiên mục tiêu khoa học", tham khảo khung chỉ số "tỷ lệ hoàn trả khoa học" đã trưởng thành trong đánh giá dự án của NASA - ở đây, "tỷ lệ hoàn trả khoa học" không chỉ đơn thuần được đo bằng số lượng bài báo xuất bản, mà là chỉ số tổng hợp về các kết quả khoa học sáng tạo được sản xuất trên mỗi đơn vị đầu tư hàng không (chẳng hạn như liệu có giải quyết được các vấn đề tiên tiến trong lĩnh vực, liệu có phát hiện hiện tượng hoặc quy luật mới), giá trị hỗ trợ cho các cuộc thăm dò tiếp theo (chẳng hạn như liệu có cung cấp dữ liệu hoặc cơ sở lý thuyết quan trọng cho các nhiệm vụ tương lai) và nâng cao quyền phát ngôn học thuật quốc tế, thông qua điểm số có trọng số để hình thành kết quả định lượng có thể so sánh. "Kính thiên văn Kepler" được phóng vào năm 2009, trong giai đoạn đánh giá dự án của NASA, chính là thông qua chỉ số này để dự đoán giá trị đột phá của nó trong lĩnh vực thăm dò hành tinh ngoại, mặc dù rủi ro kỹ thuật ban đầu cao nhưng vẫn được hỗ trợ trọng điểm, cuối cùng chứng minh tính hiệu quả của chỉ số này.
Thứ ba, nuôi dưỡng hệ sinh thái đổi mới: kích thích "sáng tạo nguyên thủy" bằng không gian chấp nhận rủi ro. Ngoài hệ thống kỹ thuật tập trung hiện tại, mở ra một kênh khám phá đổi mới đặc biệt, ở đây "không gian chấp nhận rủi ro" đặc biệt chỉ ra cơ chế chấp nhận rủi ro cho các nhiệm vụ có tính đổi mới cao và khám phá cao - cho phép trong điều kiện mục tiêu khoa học rõ ràng và phương án kỹ thuật đã được chứng minh đầy đủ, chấp nhận một tỷ lệ nhất định các nhiệm vụ không đạt kỳ vọng (chẳng hạn như một số mục tiêu thăm dò không thể thực hiện, độ chính xác dữ liệu không đạt tiêu chuẩn), cốt lõi là tránh việc theo đuổi an toàn kỹ thuật quá mức mà kìm hãm sự đổi mới nguyên thủy.
Hiện tại, đã có nhiều trường hợp quốc tế chứng minh rằng, thông qua mô hình "chính phủ dẫn dắt khoa học cốt lõi + thị trường / nhóm nhỏ trao quyền đổi mới", vừa có thể đảm bảo thực hiện các nhiệm vụ chiến lược quốc gia, vừa có thể kích thích sức sống của nhiều chủ thể đổi mới, có thể cung cấp tham khảo trực tiếp cho Trung Quốc trong việc xây dựng một hệ sinh thái đổi mới hàng không mở và đa dạng.
Tại Mỹ, "Chương trình Khám phá" (Discovery Program) được khởi động vào năm 1992, định vị là "các nhiệm vụ thăm dò hành tinh quy mô nhỏ, chi phí thấp và đổi mới cao", ngân sách cho mỗi dự án được kiểm soát trong khoảng 300-500 triệu USD (chỉ bằng 1/5-1/3 so với các nhiệm vụ lớn), rõ ràng cho phép tỷ lệ thất bại khoảng 20%, quyền đánh giá hoàn toàn do các nhóm khoa học liên ngành chủ trì. Đến nay, tỷ lệ thành công của chương trình này đã vượt quá 80%, đã tạo ra nhiều thành tựu biểu tượng như "Mars Pathfinder" (năm 1997 thực hiện hạ cánh mềm trên Sao Hỏa với chi phí thấp, xác nhận công nghệ hạ cánh túi khí, tạo nền tảng cho "Spirit" và "Opportunity"), "Dawn" (thiết bị đầu tiên quay quanh Ceres và Vesta, tiết lộ bí ẩn hình thành của các thiên thể trong vành đai tiểu hành tinh), "New Horizons" (thiết bị đầu tiên thăm dò Pluto, làm mới nhận thức về rìa hệ Mặt Trời). Mô hình "ngân sách nhỏ, linh hoạt cao, chú trọng đổi mới" này, với việc kiểm soát quy mô ngân sách, thiết kế cơ chế đánh giá và thiết lập tỷ lệ chấp nhận rủi ro, có thể cung cấp tham khảo thực tiễn trực tiếp cho Trung Quốc trong việc xây dựng các kênh đổi mới tương tự.
Mô hình "hàng không có người lái thương mại" mà NASA đã thực hiện trong những năm gần đây cũng rất đáng chú ý, thông qua việc đưa các công ty thương mại tham gia vào các khâu vận chuyển có người, phóng vệ tinh, tập trung nhiều hơn vào các nhiệm vụ khám phá khoa học cốt lõi, trong khi đổi mới công nghệ của các công ty thương mại, chẳng hạn như dự án Starship của SpaceX thông qua công nghệ tái sử dụng, đã giảm thêm chi phí phóng cho thăm dò không gian sâu, cung cấp hỗ trợ linh hoạt hơn cho các mục tiêu khám phá khoa học của kế hoạch "Artemis" của NASA.
Cơ quan Vũ trụ Châu Âu cũng đã khởi động và thực hiện nhiều nhiệm vụ thăm dò khoa học không gian quy mô nhỏ trong những năm gần đây, chẳng hạn như vệ tinh "PLATO" dự kiến sẽ được phóng vào năm 2026, thông qua quan sát đồng thời nhiều sao để thăm dò hành tinh, cơ chế "đơn giản hóa quy trình phê duyệt, trao quyền tự chủ lớn hơn cho các nhà khoa học" đã kích thích hiệu quả sức sống đổi mới của các nhóm nhỏ. Vào tháng 6 năm 2025, cơ quan này đã công bố "Tầm nhìn 2040: Tầm nhìn của Cơ quan Vũ trụ Châu Âu", nhằm xây dựng một hệ sinh thái không gian châu Âu có khả năng phục hồi, độc lập và hiệu quả.
Khả năng tiếp tục thành công của ngành hàng không vũ trụ Trung Quốc nằm ở việc, trong khi duy trì những lợi thế của hệ thống hiện tại, làm sâu sắc thêm vai trò dẫn dắt của các mục tiêu khoa học trong các dự án lớn, tối ưu hóa cơ chế phối hợp giữa hệ thống thăm dò có người lái và không có người lái, và khéo léo nuôi dưỡng một hệ sinh thái đổi mới mở và đa dạng hơn. Trên con đường này, ngành hàng không vũ trụ Trung Quốc có thể đạt được những đột phá sáng tạo trong nhiều lĩnh vực tiên tiến: trong việc thăm dò cực Mặt Trăng, thông qua việc bố trí điểm hạ cánh và thiết kế kế hoạch thăm dò do khoa học dẫn dắt, giải quyết các vấn đề thế giới về phân bố và cơ chế sử dụng tài nguyên nước băng; trong lĩnh vực khoa học hành tinh, dựa vào các nhiệm vụ "Tianwen", tìm kiếm dấu vết sự sống trên Sao Hỏa và nghiên cứu nguồn gốc và tiến hóa của tiểu hành tinh; trong lĩnh vực thiên văn học không gian, thông qua sự kết hợp sâu sắc giữa khoa học và kỹ thuật, thúc đẩy việc hiện thực hóa các thiết bị tiên tiến như kính thiên văn không gian thế hệ tiếp theo và thiết bị phát hiện sóng hấp dẫn, chiếm lĩnh đỉnh cao nhận thức vũ trụ.
Nếu như việc trở thành một cường quốc hàng không vũ trụ là con tàu lớn khám phá đại dương sao, thì việc trở thành một cường quốc khoa học không gian chính là việc truyền vào con tàu khổng lồ đó "linh hồn" đổi mới. Chúng ta cần suy nghĩ về cách vượt qua thói quen hệ thống cố hữu, trong khi duy trì khả năng thực hiện kỹ thuật mạnh mẽ, xây dựng một hệ sinh thái nghiên cứu mở, có thể hợp tác hiệu quả với sức mạnh đổi mới toàn quốc, lấy khám phá khoa học làm trọng tâm. Đây không chỉ là một cuộc cải cách đơn giản về tổ chức, mà là một cuộc cách mạng sâu sắc về tư tưởng. Một con đường "cường quốc hàng không vũ trụ kiểu Trung Quốc" kết hợp sâu sắc ý chí quốc gia, xuất sắc kỹ thuật và tinh thần khám phá khoa học, vừa cần tiếp thu bài học từ thực tiễn lịch sử của Mỹ và Liên Xô, vừa phải dựa trên những lợi thế và giai đoạn phát triển của Trung Quốc, tìm ra điểm cân bằng giữa "tập trung tấn công" và "đổi mới đa dạng". Con đường này không chỉ sẽ cung cấp động lực mạnh mẽ cho sự phục hưng dân tộc, mà còn có thể đóng góp trí tuệ và giải pháp của Trung Quốc cho quản lý không gian toàn cầu, cuối cùng quyết định màu sắc và độ cao của Trung Quốc từ "cường quốc hàng không vũ trụ" trở thành "cường quốc hàng không vũ trụ".
Tác giả bài viết, Zhang Zhihui, là nhà nghiên cứu tại Viện Lịch sử Khoa học Tự nhiên, Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc. Bài viết phản ánh quan điểm học thuật của tác giả và không đại diện cho bất kỳ tổ chức nào. Nếu có ý kiến khác, xin vui lòng để lại bình luận hoặc gửi bài viết.
Nguồn: https://www.sohu.com/a/956711574_21...3_218_AB1PKt_1_fd.8.1763687664920DW1Yyzb_1107
Từ việc khám phá Mặt Trăng, thăm dò hành tinh đến xây dựng trạm không gian và tàu vũ trụ, khoa học không gian trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh giữa Mỹ và Liên Xô đã phát triển với tốc độ chóng mặt, nhưng cuối cùng lại bị chi phối sâu sắc bởi logic chính trị. Những thành tựu để lại không chỉ là mẫu vật từ Mặt Trăng, dữ liệu từ các thiết bị thăm dò và những bước tiến trong thiên văn học, mà còn chứa đựng những bài học sâu sắc về bản chất phát triển công nghệ.
Trong khoảng thời gian từ 1945 đến 1991, sự phát triển của khoa học không gian đã cho thấy rõ ràng sự can thiệp của sức mạnh chính trị. Một mặt, cuộc cạnh tranh về ý thức hệ và uy tín quốc gia đã tạo ra nguồn lực đầu tư chưa từng có, thúc đẩy những bước đột phá trong công nghệ tên lửa, thăm dò tự động và thiên văn học không gian, giúp nhân loại chỉ trong vài thập kỷ hoàn thành việc khám phá từ quỹ đạo gần Trái Đất đến hệ Mặt Trời ngoài. Mặt khác, khi khoa học khám phá trở thành công cụ của cuộc chơi chính trị, và khi con đường công nghệ bị khóa chặt bởi hệ thống quan liêu và mục tiêu ngắn hạn, sự phát triển của nó không thể tránh khỏi rơi vào bế tắc. Ví dụ, tàu con thoi của Mỹ đã trở thành một sai lầm chiến lược do gánh nặng kỳ vọng quân sự và kinh tế, trong khi Liên Xô lại bỏ lỡ những bước đột phá trong khoa học cơ bản do tập trung quá mức vào các dự án cụ thể.
Điều quan trọng hơn cả là vấn đề "mất cân bằng giữa khoa học và kỹ thuật" mà hai quốc gia này đã phơi bày trong suốt hàng thập kỷ cạnh tranh. Khi mục tiêu kỹ thuật vượt lên trên giá trị khoa học, và khi tính tự chủ của khám phá khoa học nhường chỗ cho chương trình chính trị hoặc thói quen công nghệ, thì dù có đạt được thành tựu kỹ thuật ngắn hạn, về lâu dài cũng sẽ hạn chế sức sống đổi mới và năng lực cạnh tranh cốt lõi. Những bài học từ cuộc đua không gian trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh đã cung cấp cho ngành hàng không vũ trụ Trung Quốc, hiện đang trong giai đoạn chuyển mình quan trọng, một hệ tọa độ tham chiếu quan trọng.
Bài viết này nhằm mục đích vượt qua ánh hào quang của câu chuyện anh hùng trong "cuộc đua không gian", khám phá logic chính trị bên trong sự phát triển khoa học không gian của Mỹ và Liên Xô, xem xét cách mà nó nảy sinh dưới sự thúc đẩy của sức mạnh quốc gia, bị bóp méo và phát triển trong ngọn lửa cạnh tranh, và cuối cùng để lại những bài học sâu sắc cho thế hệ sau, bao gồm cả Trung Quốc đang nổi lên.
Khoa học không gian, bao gồm vật lý không gian, khoa học hành tinh, thiên văn học không gian và khoa học sự sống trong không gian, tập trung vào nghiên cứu cơ bản và những đột phá nhận thức về các thiên thể vũ trụ, môi trường giữa các vì sao và sự tồn tại của sự sống trong không gian, khác với "kỹ thuật hàng không vũ trụ" tập trung vào việc phóng tên lửa, chế tạo tàu vũ trụ và thực hiện nhiệm vụ.
Sự ra đời của khoa học không gian không phải là sản phẩm của những ý tưởng kỳ diệu trong phòng thí nghiệm, mà là kết quả trực tiếp từ những tên lửa trong Thế chiến II. Sau khi chiến tranh kết thúc, Mỹ và Liên Xô đã cạnh tranh để giành lấy công nghệ tên lửa V-2 của Đức và nhân tài từ Đức, với mục tiêu chính là phát triển tên lửa đạn đạo tầm xa có thể mang đầu đạn hạt nhân. Khoa học thăm dò ban đầu chỉ là một hoạt động "đi kèm" với nhiệm vụ quân sự cốt lõi này.
Tại Mỹ, để đạt được mục tiêu khám phá không gian ban đầu, nhiệm vụ đầu tiên đã được giao cho các trường đại học và phòng thí nghiệm chính phủ. Khu thử nghiệm White Sands ở New Mexico trở thành một trong những cơ sở thử nghiệm quan trọng, nơi các tên lửa V-2 bị thu giữ được sử dụng với sự hỗ trợ của các kỹ sư từ General Electric và nhóm của Wernher von Braun. Do thiếu kinh phí và kinh nghiệm, các nhà khoa học từ các tổ chức như Phòng thí nghiệm Nghiên cứu Hải quân và Phòng thí nghiệm Vật lý Ứng dụng của Đại học Johns Hopkins thường chỉ có thể lắp ráp các thiết bị đơn giản một cách vội vàng, hy vọng rằng những thiết bị này có thể sống sót sau khi tên lửa va chạm với sa mạc hoặc gửi về ít dữ liệu trước khi rơi. Trong các thí nghiệm ban đầu, sự cố thiết bị thường xuyên xảy ra, dẫn đến nhiều nhà khoa học, những người trước đây quan tâm đến vật lý khí quyển cao, đã rời bỏ, chỉ còn lại một nhóm những người kiên trì "thực hiện hệ thống thực dụng trên tên lửa".
Quân đội đã can thiệp sâu vào nghiên cứu không gian do nhu cầu cấp thiết về cơ chế vật lý tái nhập của tên lửa và ảnh hưởng của tầng điện ly đến thông tin quân sự. Đặc biệt khi phân tích chiến lược chỉ ra rằng nếu xảy ra chiến tranh hạt nhân giữa Mỹ và Liên Xô, chiến trường rất có thể sẽ nằm trên không phận Bắc Cực, nghiên cứu về tầng điện ly ở cực Bắc - khu vực phản xạ sóng vô tuyến dài và hỗ trợ thông tin chiến lược - trở thành một vấn đề sống còn. Nhu cầu chiến lược này đã thúc đẩy cuộc cạnh tranh khoa học giữa Mỹ và Liên Xô về khu vực cực trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh, đạt đỉnh điểm trong năm Địa vật lý Quốc tế từ 1957 đến 1958.
Sự nghiệp của nhà vật lý không gian James Van Allen chính là một ví dụ sống động của giai đoạn này. Là một chuyên gia về vật lý bức xạ và nghiên cứu tia vũ trụ, ông đã tập trung vào việc phát hiện tia vũ trụ ở độ cao lớn, sau đó tham gia vào nhiều nhiệm vụ khoa học được tài trợ bởi quân đội với tên lửa V-2 và các tên lửa nhỏ hơn. Năm 1958, ông đã thiết kế thiết bị phát hiện tia vũ trụ cho vệ tinh đầu tiên của Mỹ, "Explorer 1", và nhờ đó phát hiện ra vùng bức xạ năng lượng cao xung quanh Trái Đất - sau này được đặt tên là "Vành đai Van Allen". Phát hiện mang tính bước ngoặt này không chỉ đánh dấu sự ra đời của vật lý không gian như một ngành khoa học độc lập mà còn làm sáng tỏ giá trị khoa học của không gian bên ngoài, đồng thời đặt ra thách thức về bảo vệ bức xạ cho các nhiệm vụ không gian có người lái và thiết kế vệ tinh sau này.
Vào thời điểm đó, sự khác biệt trong thể chế giữa Mỹ và Liên Xô đã quyết định mô hình huy động nguồn lực khác nhau của họ. Mỹ thể hiện một trạng thái "hợp tác phân tán", nơi các quân chủng, phòng thí nghiệm quốc gia và các trường đại học tiến hành cạnh tranh và hợp tác, cho đến khi Liên Xô phóng "Sputnik 1" vào năm 1957, Mỹ mới thành lập Cơ quan Hàng không và Vũ trụ Quốc gia (NASA) vào năm 1958 để tích hợp các hoạt động không gian dân dụng. Trong khi đó, Liên Xô từ đầu đã áp dụng mô hình kế hoạch tập trung cao độ, do Bộ Chính trị quyết định, với các nhà thiết kế tổng hợp như Korolev lãnh đạo một "tổ hợp thiết kế - viện hàn lâm" khép kín và hiệu quả, tập trung nguồn lực vào một số mục tiêu chính. Khoa học trong giai đoạn này giống như những trái cây bất ngờ nảy sinh từ cây đại thụ của kỹ thuật quân sự, sự phát triển của nó hoàn toàn phụ thuộc vào sự nuôi dưỡng và định hướng của cây đại thụ đó.
Khi Tổng thống Kennedy tuyên bố vào năm 1961 rằng Mỹ sẽ thực hiện chương trình Apollo để đưa con người lên Mặt Trăng lần đầu tiên, khoa học không gian đã hoàn toàn được đẩy lên hàng đầu trong cuộc cạnh tranh chính trị, và đặc điểm công cụ hóa của nó đã lộ rõ. Các mục tiêu khoa học thường phải nhường chỗ cho "thứ nhất" về mặt chính trị, đặc biệt là ở phía Liên Xô.
Trong cuộc đua Mặt Trăng, Liên Xô đã giành được một chút uy tín khi "Luna 3" chụp được mặt sau của Mặt Trăng lần đầu tiên và "Luna 9" thực hiện hạ cánh mềm đầu tiên. Mặc dù Mỹ có phần thua kém về "thứ nhất", nhưng thông qua các nhiệm vụ "Ranger", "Surveyor" và "Lunar Orbiter", họ đã tích lũy được một lượng dữ liệu kỹ thuật vô giá cho chương trình Apollo.
Thật mỉa mai, chương trình Apollo, mà nhiều nhà khoa học đã chỉ trích là "khoa học thường chỉ là suy nghĩ sau", lại vô tình đã tái định hình khoa học hành tinh. Các phi hành gia đã triển khai các thiết bị địa chấn trên bề mặt Mặt Trăng, và trong nhiệm vụ cuối cùng, họ đã mang về 382 kg đá và đất Mặt Trăng, mang lại những lợi ích phong phú cho nghiên cứu khoa học. Ví dụ, phân tích các mẫu vật đã chứng minh rằng hệ Mặt Trời sơ khai đã trải qua những vụ va chạm hành tinh dữ dội, làm sâu sắc thêm hiểu biết của nhân loại về sự tiến hóa của hệ Trái Đất - Mặt Trăng, từ đó hình thành nên ngành khoa học hành tinh so sánh.
Trong lĩnh vực thăm dò hành tinh, loạt nhiệm vụ "Mariner" do Phòng thí nghiệm Đẩy phản lực (JPL) của Mỹ dẫn đầu đã đạt được những thành công ban đầu: "Mariner 2" bay qua Sao Kim vào năm 1962, xác nhận rằng nhiệt độ bề mặt đủ để làm chảy chì; "Mariner 4" bay qua Sao Hỏa vào năm 1964, chụp được bề mặt đầy hố và tĩnh lặng, làm giảm hy vọng của công chúng về sự sống ngoài hành tinh.
Toàn bộ thập kỷ 1970, Mỹ đã bước vào "kỷ nguyên vàng của thăm dò hành tinh": "Mariner 9" trở thành vệ tinh đầu tiên quay quanh Sao Hỏa, tiết lộ các núi lửa, hẻm núi và lòng sông cổ xưa của hành tinh này; "Viking" đã hạ cánh trên Sao Hỏa và tìm kiếm sự sống; "Voyager" đã mở ra hành trình xuyên qua hệ Mặt Trời ngoài nhờ hiệu ứng đẩy trọng lực. Những thành tựu này được hỗ trợ bởi cuộc cách mạng tự động hóa do sự thu nhỏ của thiết bị điện tử và sự phát triển của các thiết bị chịu được môi trường khắc nghiệt, giúp giảm chi phí thăm dò không người lái so với không gian có người lái.
Trong khi đó, Liên Xô đã thất bại với 19 thiết bị thăm dò hành tinh trước năm 1966, cho đến khi Sergey Korolev chuyển giao nhiệm vụ cho Georgy Babakin lãnh đạo Cục thiết kế Lavochkin, họ mới đạt được bước đột phá trong việc thăm dò Sao Kim - "Venera 7" trở thành thiết bị đầu tiên hạ cánh trên bề mặt hành tinh khác và gửi dữ liệu, mặc dù chỉ tồn tại được 23 phút. Thành tựu này thể hiện rõ ưu thế của mô hình tập trung "tập trung sức mạnh để làm việc lớn" của Liên Xô - Bộ Chính trị đã đưa thăm dò Sao Kim vào danh sách ưu tiên, tích hợp các đội ngũ kỹ sư và nghiên cứu hàng đầu của cả nước, tránh được sự lãng phí do quyết định phân tán, tập trung vào việc giải quyết vấn đề công nghệ hạ cánh trong môi trường khắc nghiệt, tạo ra kỳ tích trong thăm dò hành tinh trong thời gian ngắn. Tuy nhiên, hạn chế của mô hình này cũng rất rõ ràng: sự tập trung quá mức vào thăm dò Sao Kim đã dẫn đến việc đầu tư lâu dài vào lĩnh vực thăm dò Sao Hỏa bị thiếu hụt, tích lũy công nghệ chậm chạp, và nhiều nhiệm vụ thăm dò Sao Hỏa của Liên Xô trong thập kỷ 1960 và 1970 đã thất bại do thiếu sót về công nghệ và phát bắn vội vàng, cuối cùng buộc phải từ bỏ cuộc cạnh tranh toàn diện, hình thành nên tình trạng "điểm mạnh trong một lĩnh vực, nhưng mất cân bằng tổng thể".
Hiện tượng "đột phá cực đoan trong lĩnh vực ưu thế và sự chậm phát triển trong các lĩnh vực không ưu tiên" của Liên Xô đã cung cấp một tham chiếu trực tiếp cho việc tự phản ánh hệ thống hàng không vũ trụ của Trung Quốc - mô hình tập trung có những ưu điểm không thể thay thế trong việc giải quyết các dự án lớn, nhưng làm thế nào để tập trung vào các mục tiêu chính trong khi tránh được sự phụ thuộc vào con đường phân bổ tài nguyên và "thiếu sót trong lĩnh vực", đạt được sự phát triển toàn diện và bền vững trong khám phá khoa học, chính là bài học quan trọng cần rút ra từ kinh nghiệm của Liên Xô.
Vào cuối Chiến tranh Lạnh, khoa học không gian đã cố gắng hướng tới hệ thống hóa và bình thường hóa. Mỹ và Liên Xô thậm chí đã có một sự hợp tác khoa học không gian mang tính biểu tượng ngắn ngủi, một sự kiện điển hình là vào ngày 17 tháng 7 năm 1975, tàu vũ trụ Soyuz của Liên Xô đã ghép nối với tàu Apollo của Mỹ trong không gian. Tuy nhiên, sự phát triển tiếp theo của khoa học không gian vẫn bị ràng buộc sâu sắc bởi các con đường công nghệ và cam kết chính trị trước đó.
Giấc mơ về thiên văn học không gian - đặt kính thiên văn lên trên bầu khí quyển để mở ra toàn bộ phổ điện từ - đã trở thành hiện thực với sự trưởng thành của các công nghệ liên quan trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh. Kính thiên văn không gian Hubble (HST) là một dự án biểu tượng, đã đạt được những thành tựu thiên văn cách mạng: đo khoảng cách của các sao biến quang chính xác hơn, cải thiện ước tính tuổi của vũ trụ, xác nhận sự tồn tại của lỗ đen trong nhân thiên hà. Tuy nhiên, kích thước gương chính 2,4 mét của nó không hoàn toàn dựa trên mục tiêu khoa học, mà là để phù hợp với kích thước gương của các vệ tinh do thám của Cơ quan Tình báo Quốc gia Mỹ, thuận tiện cho NASA chọn cùng một nhà thầu. Cuộc khủng hoảng ngân sách của kính thiên văn, sự chậm trễ trong việc phóng và sự cố mài gương sau khi vào quỹ đạo vào năm 1990 đã phơi bày sự yếu kém của các dự án khoa học lớn trong hệ thống quan liêu chính trị.
Và cứu tinh cho Hubble lại chính là một dự án gây tranh cãi khác - tàu con thoi. NASA đã hứa hẹn rằng tàu con thoi sẽ trở thành hệ thống phóng có người lái duy nhất của quốc gia, các phi hành gia sẽ trở thành kỹ thuật viên trong không gian, nhưng chiến lược này tốn kém và cuối cùng đã phải thực hiện một số nhiệm vụ bảo trì để cứu Hubble. Tuy nhiên, thiết kế của tàu con thoi đã bị gán cho những yêu cầu kinh tế không thực tế và mục đích quân sự rộng rãi, dẫn đến hệ thống trở nên phức tạp và chi phí vận hành cao. Các vụ tai nạn "Challenger" vào năm 1986 và "Columbia" vào năm 2003 không chỉ khiến nhiều phi hành gia thiệt mạng mà còn nặng nề ảnh hưởng đến sự phát triển của các kế hoạch khoa học không gian của Mỹ, trở thành một ví dụ điển hình cho việc "kỳ vọng chính trị vượt lên trên lý trí kỹ thuật". Dưới áp lực nặng nề, tàu con thoi đã chính thức rút lui khỏi lịch sử vào năm 2011, và các phi hành gia Mỹ đã phải phụ thuộc vào tàu Soyuz của Nga để quay trở lại Trạm Vũ trụ Quốc tế cho đến khi tàu "Crew Dragon" của SpaceX do Elon Musk phát triển được đưa vào hoạt động vào năm 2020.
Điều đáng suy ngẫm là tàu con thoi "Buran" mà Liên Xô phát triển cùng thời kỳ với tàu con thoi của Mỹ có con đường công nghệ tương tự - đều theo đuổi mục tiêu "có thể tái sử dụng" và "quân sự - dân sự kết hợp", và đều bị thúc đẩy bởi ý chí chính trị mà bỏ qua lý trí kỹ thuật. Nhưng vấn đề này trở nên cực đoan hơn trong hệ thống tập trung của Liên Xô: để nhanh chóng theo kịp Mỹ trong cuộc đua không gian, "Buran" đã được thúc đẩy một cách vội vàng mà không đủ thời gian kiểm tra độ tin cậy của công nghệ, cuối cùng chỉ hoàn thành một lần thử nghiệm không người lái trước khi Liên Xô tan rã và thiếu kinh phí, khiến nó không thể tiếp tục. Tài nguyên khổng lồ mà nó tiêu tốn thậm chí còn gián tiếp làm giảm không gian phát triển cho các lĩnh vực khoa học cơ bản như thăm dò hành tinh và thiên văn học không gian.
Sự tương đồng trong dự án tàu con thoi giữa Mỹ và Liên Xô đã làm nổi bật một quy luật chung: khi khám phá không gian bị gán cho quá nhiều mục tiêu không phải khoa học, và khi con đường công nghệ bị khóa chặt bởi các cuộc chơi chính trị, thì dù có đầu tư một lượng lớn tài nguyên, cuối cùng cũng khó tránh khỏi tình trạng hiệu quả thấp và rủi ro gia tăng, điều này đã cảnh báo cho các thế hệ sau về việc thiết lập mục tiêu và lựa chọn con đường trong các dự án hàng không vũ trụ.
Trong khi đó, Liên Xô đã tích lũy được những dữ liệu độc nhất vô nhị trong lĩnh vực cư trú có người lái lâu dài thông qua các trạm không gian "Salyut" và "Mir", với các phi hành gia của họ thiết lập kỷ lục thời gian trên quỹ đạo, cung cấp nền tảng quý giá cho khoa học sự sống trong không gian. Tuy nhiên, trong các lĩnh vực khoa học cơ bản như thiên văn học và thăm dò hành tinh, Liên Xô đã dần tụt lại do thiếu nguồn lực và ưu tiên chính trị thấp hơn. Sự đối lập giữa Mỹ và Liên Xô cho thấy rằng, sự lựa chọn con đường công nghệ khác nhau cuối cùng sẽ hình thành nên những bản đồ năng lực khoa học hoàn toàn khác nhau.
Lịch sử cuộc đua không gian giữa Mỹ và Liên Xô giống như một ngọn hải đăng phức tạp, ánh sáng của nó vừa chiếu sáng con đường phía trước, vừa đổ bóng sâu thẳm. Nó tiết lộ cách mà sức mạnh quốc gia thúc đẩy những bước nhảy vọt công nghệ, đồng thời cảnh báo về những khó khăn có thể gặp phải khi khám phá khoa học bị ràng buộc bởi các biểu tượng chính trị và khi con đường công nghệ bị khóa chặt bởi hệ thống quan liêu.
Đối với Trung Quốc, dựa vào hệ thống "tập trung sức mạnh để làm việc lớn", khoa học không gian đã đạt được những thành tựu vượt bậc trong chỉ vài thập kỷ, và giờ đây, khi khoa học không gian của Trung Quốc đã dần đạt đến trình độ hàng đầu thế giới, những vấn đề từng làm khó khăn cho sự phát triển khoa học không gian của Mỹ và Liên Xô cũng đã đặt ra cho Trung Quốc. Hiện tại, khoa học không gian của Trung Quốc đang đứng trước một ngã rẽ lịch sử quan trọng.
Giống như Mỹ và Liên Xô, hệ thống hàng không vũ trụ của Trung Quốc từ khi ra đời đã là một hệ thống "kế hoạch" tập trung cao độ, với nhiệm vụ quốc phòng là cốt lõi. Sự thành công của vệ tinh "Đông Phương Hồng 1" vào năm 1970 không chỉ là một bản giao hưởng chính trị và kỹ thuật, mà còn là một bài học cho các nhà khoa học như Zhao Jiuzhang, những người hy vọng chức năng thăm dò khoa học thực sự không được thực hiện.
Hệ thống quản lý nghiên cứu và kỹ thuật hàng không vũ trụ hiện tại của Trung Quốc được hình thành trong các điều kiện lịch sử cụ thể, nhằm điều phối nguồn lực hạn chế và đạt được những đột phá lớn trong các dự án. Đặc điểm nổi bật của nó là cấu trúc quản lý "phân hệ thống, hợp tác đa tầng".
Ở cấp quản lý, Trung Quốc tuân theo các nguyên tắc quốc tế thông thường, với các cơ quan quân sự quản lý hệ thống hàng không vũ trụ quân sự; các dự án hàng không có người lái lớn như trạm không gian Trung Quốc được chỉ huy trực tiếp bởi Văn phòng Dự án Hàng không có người lái do trung ương thành lập, đảm bảo quyết định hiệu quả và thực hiện mạnh mẽ. Đáng chú ý là, gần đây, chức năng quản lý của dự án thăm dò Mặt Trăng cũng đã được chuyển từ Cục Khoa học và Công nghệ Quốc phòng sang Văn phòng Hàng không có người lái, phản ánh rằng các dự án chiến lược hàng không lớn, cả có người lái và không có người lái, đang dần hướng tới việc tập trung quản lý.
Ở cấp tổ chức và thực hiện, các nhiệm vụ khác nhau được các đơn vị quản lý tương ứng dẫn dắt, huy động sức mạnh ưu việt của cả nước để hợp tác giải quyết. Trong lĩnh vực hàng không dân dụng, một mạng lưới hợp tác đã hình thành với Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc và Tập đoàn Công nghệ Hàng không Vũ trụ Trung Quốc là trung tâm, cùng với sự tham gia sâu sắc của nhiều trường đại học và các tổ chức chuyên môn như China Electronics Technology Group.
Mô hình "quân dân tương đối phân lập, nhiều bên cùng xây dựng" này đã thành công trong việc tập hợp sức mạnh quốc gia trong suốt vài thập kỷ qua, đạt được nhiều đột phá lớn, được đánh dấu bằng "hai viên đạn và một ngôi sao". Tuy nhiên, khi sự nghiệp hàng không vũ trụ tiến tới một tầm cao mới, hệ thống này cũng dần bộc lộ một số hạn chế về con đường phát triển và thói quen hệ thống, dễ dẫn đến việc tài nguyên đổi mới hình thành rào cản và đầu tư lặp lại giữa các "đội quốc gia", thay vì "hợp tác hữu cơ", từ đó hạn chế sức sống đổi mới ban đầu trong nghiên cứu cơ bản và khám phá tiên tiến.
Một trong những vấn đề cốt lõi trong sự phát triển khoa học không gian của Trung Quốc là sự phụ thuộc quá mức vào mô hình đầu tư quốc gia đơn lẻ, điều này tồn tại những hạn chế cấu trúc: hàng không vũ trụ vốn đã mang tính chất chi phí cao và rủi ro lớn, triển vọng ứng dụng của các kết quả nghiên cứu cũng không chắc chắn, trong khi hiện tại hầu hết các nhiệm vụ hàng không đều tập trung vào một số "đội quốc gia" lớn, không chỉ ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng vốn mà còn khiến rủi ro tập trung quá mức ở cấp quốc gia.
Tình huống này không phải là độc quyền của Trung Quốc, mà là điều thường thấy trong lịch sử hàng không vũ trụ quốc tế: Liên Xô và sau này là Nga, luôn phải gánh vác gánh nặng đầu tư quốc gia đơn lẻ, dẫn đến sự phát triển yếu ớt; NASA của Mỹ cũng hoàn toàn phụ thuộc vào đầu tư quốc gia trong những năm đầu, và khi không còn khả năng gánh vác, họ đã nhận ra vấn đề của mô hình đơn lẻ này và chuyển sang hỗ trợ hàng không thương mại. SpaceX của Elon Musk đã nắm bắt cơ hội này, thực hiện đổi mới công nghệ và tối ưu hóa chi phí thông qua hoạt động thị trường, trở thành lực lượng chính trong đổi mới hàng không vũ trụ của Mỹ. Châu Âu thì do chi phí phối hợp giữa các quốc gia cao và khó đạt được sự đồng thuận, sự phát triển hàng không đã mất đi động lực như trước - điều này càng làm nổi bật sự cấp bách trong việc khám phá con đường "quốc gia dẫn dắt, thị trường hỗ trợ, đa dạng hợp tác" cho sự phát triển khoa học không gian của Trung Quốc.
Quay trở lại trong nước, chúng ta đã hình thành một cấu trúc với hai "đội quốc gia" là các doanh nghiệp hàng không trung ương và Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc hoạt động song song, cùng với sự tham gia ngày càng sâu sắc của các trường đại học, nhưng các mô hình quản lý và cơ chế đầu tư của những chủ thể này đều khá tương đồng, thiếu không khí cạnh tranh khác biệt. Do đó, mặc dù đầu tư quốc gia đã tăng lên, nhưng những thành tựu công nghệ không gian đột phá đạt tiêu chuẩn quốc tế vẫn không nhiều, và vấn đề thiếu động lực đổi mới ngày càng trở nên rõ ràng.
May mắn thay, hàng không thương mại trong nước đã có nền tảng để phá vỡ tình trạng này: các doanh nghiệp như Landspace đã đạt được những bước đột phá giai đoạn trong các công nghệ quan trọng như tái sử dụng tên lửa, "Zhuque-1" đã từng miễn phí cung cấp cơ hội cho các tải trọng khoa học không gian. Những thực tiễn này cho thấy hàng không thương mại có thể thực hiện khám phá với chi phí thấp, nhạy bén nắm bắt nhu cầu tiên tiến và dám thách thức rủi ro, cung cấp giải pháp thị trường đáng chú ý cho sự phát triển khoa học không gian.
Do đó, ngành hàng không vũ trụ (bao gồm cả khoa học không gian) của Trung Quốc cần phải giải quyết tình trạng đơn điệu thông qua cạnh tranh đa dạng, điều chỉnh con đường phát triển, tích hợp logic kinh tế thị trường, cơ chế cạnh tranh công bằng và sức mạnh hàng không thương mại vào hệ thống. Điều này không có nghĩa là làm yếu "đội quốc gia", mà là xác định rõ vị trí của nó trong việc tập trung vào các dự án lớn và các lĩnh vực khoa học cơ bản, củng cố "năng lực quốc gia"; đồng thời mở cửa thị trường, tối ưu hóa phân bổ tài nguyên theo năng lực công nghệ và sức cạnh tranh sản phẩm, dẫn dắt vốn tham gia có trật tự, để hàng không thương mại trở thành bổ sung quan trọng cho đầu tư quốc gia, hình thành cấu trúc hợp tác "đội quốc gia tấn công tiên phong, hàng không thương mại khai thác ứng dụng".
Ngoài vấn đề về các chủ thể đầu tư, một mâu thuẫn sâu sắc mà ngành hàng không vũ trụ Trung Quốc hiện đang đối mặt là: trong bối cảnh hệ thống kỹ thuật đã trưởng thành cao độ và nguồn lực dồi dào, khả năng thiết lập chương trình của cộng đồng khoa học (hay nói cách khác, quyền phát ngôn của các nhà khoa học trong hệ thống hàng không) vẫn cần được nâng cao hơn nữa. Chúng ta thường thấy rằng quyết định về các dự án lớn được đưa ra trước, trong khi việc chứng minh mục tiêu khoa học lại tương đối chậm chạp. Mô hình "kỹ thuật kéo theo khoa học" này mặc dù đảm bảo tỷ lệ thành công của nhiệm vụ, nhưng cũng dẫn đến việc mục tiêu khoa học dễ dàng trở thành "sản phẩm phụ" của khả năng thực hiện kỹ thuật.
Khi khoa học không gian của Trung Quốc bắt đầu đứng ở vị trí hàng đầu thế giới, những vấn đề như cuộc chiến giữa mục tiêu khoa học và khả năng thực hiện kỹ thuật mà trước đây có thể được gác lại thảo luận đã chính thức nổi lên. Tại hội nghị khoa học Xiangshan năm ngoái, hơn 100 chuyên gia trong lĩnh vực khoa học công nghệ, bao gồm 16 viện sĩ, đã tổ chức "cuộc động não" về việc xây dựng căn cứ trên Mặt Trăng, trong đó viện sĩ Viện Kỹ thuật Trung Quốc, Deng Zongquan, đã chỉ ra rằng ngành hàng không vũ trụ Trung Quốc đã bước vào "khu vực chưa có tiền lệ", đặc biệt khi nói đến việc xây dựng căn cứ trên Mặt Trăng, ông đã nhấn mạnh rằng: do việc xây dựng và vận hành hiệu quả căn cứ trên Mặt Trăng có ý nghĩa quan trọng, việc lập kế hoạch kỹ thuật phải được dẫn dắt bởi các mục tiêu khoa học.
Từ góc độ thực tiễn, căn cứ nghiên cứu trên Mặt Trăng, như một hệ thống lớn, cần ưu tiên giải quyết các vấn đề cứng như lựa chọn địa điểm hạ cánh, phương án vận chuyển, cung cấp năng lượng trong thiết kế cấu trúc ban đầu - những vấn đề này liên quan trực tiếp đến sự thành bại của nhiệm vụ, tự nhiên trở thành mối quan tâm chính của nhóm kỹ sư. Trong khi đó, các vấn đề cốt lõi mà các nhà khoa học quan tâm như "thăm dò sóng vô tuyến tần số thấp ở mặt sau của Mặt Trăng" hay "cơ chế khoa học về việc sử dụng tài nguyên trên Mặt Trăng", chẳng hạn như khi dự đoán các mục tiêu nhiệm vụ khoa học có thể đạt được trên căn cứ Mặt Trăng, viện sĩ Wang Chi của Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc cho biết, Mặt Trăng là một nơi lý tưởng để giải quyết các vấn đề cuối cùng về nguồn gốc vũ trụ, nếu thiết lập một mảng sóng vô tuyến tần số thấp hoặc lắp đặt kính thiên văn sóng vô tuyến trên mặt sau của Mặt Trăng, sẽ thúc đẩy nhận thức của nhân loại về nguồn gốc vũ trụ.
Tuy nhiên, những mục tiêu khoa học này thường cần được làm rõ hơn trong khuôn khổ khả năng thực hiện kỹ thuật, điều này dẫn đến việc các yêu cầu khoa học khó có thể nhận được trọng số quyết định tương đương với nhu cầu kỹ thuật trong thiết kế cấu trúc ban đầu. Ví dụ, các nhiệm vụ tiên phong như Chang'e 7 dự kiến sẽ được phóng vào năm 2026 và Chang'e 8 vào năm 2028, trong quá trình chứng minh ban đầu, đã tập trung vào các vấn đề kỹ thuật hạ cánh ở cực và xây dựng tại chỗ trên Mặt Trăng, trong khi việc làm rõ các mục tiêu khoa học (như môi trường bề mặt cực Nam của Mặt Trăng, nước băng và các thành phần bay hơi trong đất Mặt Trăng; mảng thiên văn sóng vô tuyến của Chang'e 8, nghiên cứu và đo đạc neutron, ion và hạt trung tính năng lượng cao) chỉ được đưa vào dần dần thông qua tối ưu hóa tải trọng sau khi kế hoạch kỹ thuật cơ bản đã được xác định, quá trình này chính là một ví dụ điển hình cho việc "kỹ thuật tập trung trước, khoa học theo sau".
Ngoài ra, yêu cầu về "độ tin cậy cao" trong kỹ thuật hàng không và "đòi hỏi đổi mới" trong khám phá khoa học tồn tại một sự căng thẳng tự nhiên: quyết định kỹ thuật cần ưu tiên tránh rủi ro, có xu hướng chọn các con đường công nghệ đã trưởng thành; trong khi những đột phá khoa học lớn thường phụ thuộc vào các phương án thăm dò không truyền thống, sự khác biệt này cũng khiến cho những suy nghĩ đổi mới của các nhà khoa học khó có thể được chú trọng đầy đủ trong giai đoạn đầu của cấu trúc nhiệm vụ tập trung vào kiểm soát rủi ro. Nỗ lực của Trung Quốc trong lĩnh vực khoa học không gian không phải là vô ích, kế hoạch phát triển trung hạn và dài hạn cho khoa học không gian quốc gia (2025-2050) được công bố vào tháng 12 năm 2024 đã tập trung vào năm chủ đề khoa học lớn, xác định các hướng phát triển ưu tiên, hình thành lộ trình phát triển khoa học không gian của Trung Quốc đến năm 2050, vừa thể hiện sự thiết kế hệ thống từ trên xuống, vừa tập hợp trách nhiệm của những người làm hàng không vũ trụ.
Những thành tựu trong khoa học không gian của Trung Quốc chính là nhờ vào hệ thống tập trung có thể tích hợp các nguồn lực ưu việt của cả nước, tránh được sự lãng phí do quyết định phân tán, tập trung vào các mục tiêu dài hạn và đầu tư liên tục: chiến lược "ba bước" của dự án Chang'e từ quỹ đạo, hạ cánh đến thu hồi mẫu chỉ mất 16 năm đã hoàn thành xuất sắc, vượt xa quá trình khám phá Mặt Trăng của Mỹ và Liên Xô; "Tianwen-1" đã đạt được ba mục tiêu "quay quanh, hạ cánh, khảo sát" trong một lần, tạo ra kỷ lục hiệu quả trong thăm dò Sao Hỏa; trạm không gian "Tianhe" của Trung Quốc đã hoàn thành việc từ xác minh công nghệ quan trọng đến hoàn thiện trong vòng chưa đầy 10 năm, trở thành nền tảng quan trọng cho cuộc khám phá không gian của nhân loại. Những thành tựu này chứng minh rằng hệ thống hàng không vũ trụ của Trung Quốc có sức cạnh tranh nổi bật trong việc giải quyết các dự án lớn và thực hiện các chiến lược quốc gia. Sự phản ánh về vấn đề "kỹ thuật kéo theo khoa học" không phải là phủ nhận giá trị của hệ thống hiện tại, mà là hy vọng rằng trên cơ sở giữ lại những ưu điểm, thông qua cải cách có mục tiêu để bù đắp những thiếu sót, đạt được sự phát triển bền vững và chất lượng cao hơn.
Cũng cần lưu ý rằng, trong hệ thống hiện tại, sự đam mê đổi mới của các nhà khoa học cá nhân có thể bị hạn chế bởi một số thói quen của hệ thống. Nhiều nhà địa chất hành tinh kỳ cựu đã đề cập rằng: chúng tôi có nhiều ý tưởng táo bạo, nhưng để cho chúng tồn tại trong đánh giá kỹ thuật, chúng tôi phải trải qua một vòng tự kiểm tra, điều chỉnh cho phù hợp với các con đường công nghệ hiện có. Sự mất mát tiềm ẩn của sức sống đổi mới này có thể gây hại lâu dài không kém gì sự thất bại của một nhiệm vụ đơn lẻ. Cách tối ưu hóa cơ chế phối hợp giữa hệ thống thăm dò có người lái và không có người lái cũng là một vấn đề đáng được chú ý.
So với mô hình hoạt động của các hệ thống hàng không vũ trụ phương Tây, chúng ta cũng có thể nhận được những gợi ý bổ sung về việc nuôi dưỡng sức sống đổi mới: trong hệ thống NASA của Mỹ, sự đồng tồn tại và cạnh tranh giữa các tổ chức như Phòng thí nghiệm Đẩy phản lực và Phòng thí nghiệm Vật lý Ứng dụng của Đại học Johns Hopkins đã tạo ra nhiều nhiệm vụ độc đáo và sáng tạo. Cơ quan Vũ trụ Châu Âu (ESA) cũng đã khởi động và thực hiện nhiều nhiệm vụ thăm dò khoa học không gian quy mô nhỏ trong những năm gần đây, chẳng hạn như vệ tinh "PLATO" (hành tinh vượt qua và dao động sao) dự kiến sẽ được phóng vào năm 2026, thông qua quan sát đồng thời nhiều sao để thăm dò hành tinh, cơ chế "đơn giản hóa quy trình phê duyệt, trao quyền tự chủ lớn hơn cho các nhà khoa học" đã kích thích hiệu quả sức sống đổi mới của các nhóm nhỏ.
Đối mặt với những vấn đề như "trở lại Mặt Trăng" và xây dựng căn cứ Mặt Trăng quốc tế, chúng ta cần mở ra một con đường cải cách dần dần, từ cơ chế quyết định, tiêu chuẩn đánh giá đến hệ sinh thái đổi mới, xây dựng một hệ thống phát triển "khoa học dẫn dắt, tiêu chuẩn bảo vệ, sức sống được trao quyền":
Thứ nhất, tái cấu trúc cơ chế quyết định: thực hiện "khoa học trước" thông qua tư vấn khoa học độc lập. Đề xuất thành lập một "Ủy ban Tư vấn Khoa học" độc lập có quyền phát ngôn đầy đủ trong tầng quyết định hàng không quốc gia, với các thành viên là các nhà khoa học hàng đầu từ nhiều lĩnh vực và đại diện từ các tổ chức học thuật, quyền tham gia quyết định không bị can thiệp bởi các bộ phận kỹ thuật. Chức năng cốt lõi của nó không phải là đánh giá bổ sung sau khi kế hoạch kỹ thuật đã được xác định, mà là can thiệp sâu vào giai đoạn khái niệm nhiệm vụ, xác định các mục tiêu cốt lõi xung quanh "các vấn đề khoa học cách mạng cần phải trả lời" - chẳng hạn như thăm dò Mặt Trăng nên tập trung vào "thăm dò thành phần lớp vỏ Mặt Trăng", "nghiên cứu dấu vết tiến hóa của hệ Mặt Trời sơ khai", để nhu cầu khoa học trở thành điểm khởi đầu cho thiết kế cấu trúc nhiệm vụ, từ nguồn gốc đảo ngược thói quen "kỹ thuật trước, khoa học theo sau".
Thứ hai, thiết lập tiêu chuẩn định lượng: củng cố "ràng buộc giá trị cứng" bằng tỷ lệ hoàn trả khoa học. Thúc đẩy xây dựng hệ thống đánh giá định lượng "ưu tiên mục tiêu khoa học", tham khảo khung chỉ số "tỷ lệ hoàn trả khoa học" đã trưởng thành trong đánh giá dự án của NASA - ở đây, "tỷ lệ hoàn trả khoa học" không chỉ đơn thuần được đo bằng số lượng bài báo xuất bản, mà là chỉ số tổng hợp về các kết quả khoa học sáng tạo được sản xuất trên mỗi đơn vị đầu tư hàng không (chẳng hạn như liệu có giải quyết được các vấn đề tiên tiến trong lĩnh vực, liệu có phát hiện hiện tượng hoặc quy luật mới), giá trị hỗ trợ cho các cuộc thăm dò tiếp theo (chẳng hạn như liệu có cung cấp dữ liệu hoặc cơ sở lý thuyết quan trọng cho các nhiệm vụ tương lai) và nâng cao quyền phát ngôn học thuật quốc tế, thông qua điểm số có trọng số để hình thành kết quả định lượng có thể so sánh. "Kính thiên văn Kepler" được phóng vào năm 2009, trong giai đoạn đánh giá dự án của NASA, chính là thông qua chỉ số này để dự đoán giá trị đột phá của nó trong lĩnh vực thăm dò hành tinh ngoại, mặc dù rủi ro kỹ thuật ban đầu cao nhưng vẫn được hỗ trợ trọng điểm, cuối cùng chứng minh tính hiệu quả của chỉ số này.
Thứ ba, nuôi dưỡng hệ sinh thái đổi mới: kích thích "sáng tạo nguyên thủy" bằng không gian chấp nhận rủi ro. Ngoài hệ thống kỹ thuật tập trung hiện tại, mở ra một kênh khám phá đổi mới đặc biệt, ở đây "không gian chấp nhận rủi ro" đặc biệt chỉ ra cơ chế chấp nhận rủi ro cho các nhiệm vụ có tính đổi mới cao và khám phá cao - cho phép trong điều kiện mục tiêu khoa học rõ ràng và phương án kỹ thuật đã được chứng minh đầy đủ, chấp nhận một tỷ lệ nhất định các nhiệm vụ không đạt kỳ vọng (chẳng hạn như một số mục tiêu thăm dò không thể thực hiện, độ chính xác dữ liệu không đạt tiêu chuẩn), cốt lõi là tránh việc theo đuổi an toàn kỹ thuật quá mức mà kìm hãm sự đổi mới nguyên thủy.
Hiện tại, đã có nhiều trường hợp quốc tế chứng minh rằng, thông qua mô hình "chính phủ dẫn dắt khoa học cốt lõi + thị trường / nhóm nhỏ trao quyền đổi mới", vừa có thể đảm bảo thực hiện các nhiệm vụ chiến lược quốc gia, vừa có thể kích thích sức sống của nhiều chủ thể đổi mới, có thể cung cấp tham khảo trực tiếp cho Trung Quốc trong việc xây dựng một hệ sinh thái đổi mới hàng không mở và đa dạng.
Tại Mỹ, "Chương trình Khám phá" (Discovery Program) được khởi động vào năm 1992, định vị là "các nhiệm vụ thăm dò hành tinh quy mô nhỏ, chi phí thấp và đổi mới cao", ngân sách cho mỗi dự án được kiểm soát trong khoảng 300-500 triệu USD (chỉ bằng 1/5-1/3 so với các nhiệm vụ lớn), rõ ràng cho phép tỷ lệ thất bại khoảng 20%, quyền đánh giá hoàn toàn do các nhóm khoa học liên ngành chủ trì. Đến nay, tỷ lệ thành công của chương trình này đã vượt quá 80%, đã tạo ra nhiều thành tựu biểu tượng như "Mars Pathfinder" (năm 1997 thực hiện hạ cánh mềm trên Sao Hỏa với chi phí thấp, xác nhận công nghệ hạ cánh túi khí, tạo nền tảng cho "Spirit" và "Opportunity"), "Dawn" (thiết bị đầu tiên quay quanh Ceres và Vesta, tiết lộ bí ẩn hình thành của các thiên thể trong vành đai tiểu hành tinh), "New Horizons" (thiết bị đầu tiên thăm dò Pluto, làm mới nhận thức về rìa hệ Mặt Trời). Mô hình "ngân sách nhỏ, linh hoạt cao, chú trọng đổi mới" này, với việc kiểm soát quy mô ngân sách, thiết kế cơ chế đánh giá và thiết lập tỷ lệ chấp nhận rủi ro, có thể cung cấp tham khảo thực tiễn trực tiếp cho Trung Quốc trong việc xây dựng các kênh đổi mới tương tự.
Mô hình "hàng không có người lái thương mại" mà NASA đã thực hiện trong những năm gần đây cũng rất đáng chú ý, thông qua việc đưa các công ty thương mại tham gia vào các khâu vận chuyển có người, phóng vệ tinh, tập trung nhiều hơn vào các nhiệm vụ khám phá khoa học cốt lõi, trong khi đổi mới công nghệ của các công ty thương mại, chẳng hạn như dự án Starship của SpaceX thông qua công nghệ tái sử dụng, đã giảm thêm chi phí phóng cho thăm dò không gian sâu, cung cấp hỗ trợ linh hoạt hơn cho các mục tiêu khám phá khoa học của kế hoạch "Artemis" của NASA.
Cơ quan Vũ trụ Châu Âu cũng đã khởi động và thực hiện nhiều nhiệm vụ thăm dò khoa học không gian quy mô nhỏ trong những năm gần đây, chẳng hạn như vệ tinh "PLATO" dự kiến sẽ được phóng vào năm 2026, thông qua quan sát đồng thời nhiều sao để thăm dò hành tinh, cơ chế "đơn giản hóa quy trình phê duyệt, trao quyền tự chủ lớn hơn cho các nhà khoa học" đã kích thích hiệu quả sức sống đổi mới của các nhóm nhỏ. Vào tháng 6 năm 2025, cơ quan này đã công bố "Tầm nhìn 2040: Tầm nhìn của Cơ quan Vũ trụ Châu Âu", nhằm xây dựng một hệ sinh thái không gian châu Âu có khả năng phục hồi, độc lập và hiệu quả.
Khả năng tiếp tục thành công của ngành hàng không vũ trụ Trung Quốc nằm ở việc, trong khi duy trì những lợi thế của hệ thống hiện tại, làm sâu sắc thêm vai trò dẫn dắt của các mục tiêu khoa học trong các dự án lớn, tối ưu hóa cơ chế phối hợp giữa hệ thống thăm dò có người lái và không có người lái, và khéo léo nuôi dưỡng một hệ sinh thái đổi mới mở và đa dạng hơn. Trên con đường này, ngành hàng không vũ trụ Trung Quốc có thể đạt được những đột phá sáng tạo trong nhiều lĩnh vực tiên tiến: trong việc thăm dò cực Mặt Trăng, thông qua việc bố trí điểm hạ cánh và thiết kế kế hoạch thăm dò do khoa học dẫn dắt, giải quyết các vấn đề thế giới về phân bố và cơ chế sử dụng tài nguyên nước băng; trong lĩnh vực khoa học hành tinh, dựa vào các nhiệm vụ "Tianwen", tìm kiếm dấu vết sự sống trên Sao Hỏa và nghiên cứu nguồn gốc và tiến hóa của tiểu hành tinh; trong lĩnh vực thiên văn học không gian, thông qua sự kết hợp sâu sắc giữa khoa học và kỹ thuật, thúc đẩy việc hiện thực hóa các thiết bị tiên tiến như kính thiên văn không gian thế hệ tiếp theo và thiết bị phát hiện sóng hấp dẫn, chiếm lĩnh đỉnh cao nhận thức vũ trụ.
Nếu như việc trở thành một cường quốc hàng không vũ trụ là con tàu lớn khám phá đại dương sao, thì việc trở thành một cường quốc khoa học không gian chính là việc truyền vào con tàu khổng lồ đó "linh hồn" đổi mới. Chúng ta cần suy nghĩ về cách vượt qua thói quen hệ thống cố hữu, trong khi duy trì khả năng thực hiện kỹ thuật mạnh mẽ, xây dựng một hệ sinh thái nghiên cứu mở, có thể hợp tác hiệu quả với sức mạnh đổi mới toàn quốc, lấy khám phá khoa học làm trọng tâm. Đây không chỉ là một cuộc cải cách đơn giản về tổ chức, mà là một cuộc cách mạng sâu sắc về tư tưởng. Một con đường "cường quốc hàng không vũ trụ kiểu Trung Quốc" kết hợp sâu sắc ý chí quốc gia, xuất sắc kỹ thuật và tinh thần khám phá khoa học, vừa cần tiếp thu bài học từ thực tiễn lịch sử của Mỹ và Liên Xô, vừa phải dựa trên những lợi thế và giai đoạn phát triển của Trung Quốc, tìm ra điểm cân bằng giữa "tập trung tấn công" và "đổi mới đa dạng". Con đường này không chỉ sẽ cung cấp động lực mạnh mẽ cho sự phục hưng dân tộc, mà còn có thể đóng góp trí tuệ và giải pháp của Trung Quốc cho quản lý không gian toàn cầu, cuối cùng quyết định màu sắc và độ cao của Trung Quốc từ "cường quốc hàng không vũ trụ" trở thành "cường quốc hàng không vũ trụ".
Tác giả bài viết, Zhang Zhihui, là nhà nghiên cứu tại Viện Lịch sử Khoa học Tự nhiên, Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc. Bài viết phản ánh quan điểm học thuật của tác giả và không đại diện cho bất kỳ tổ chức nào. Nếu có ý kiến khác, xin vui lòng để lại bình luận hoặc gửi bài viết.
Nguồn: https://www.sohu.com/a/956711574_21...3_218_AB1PKt_1_fd.8.1763687664920DW1Yyzb_1107
