Giới tính ở động vật không đơn giản như bạn nghĩ!

[Bùi Minh Nhật]

Khi nhắc đến giới tính, chúng ta thường nghĩ đơn giản rằng: XX là con cái, XY là con đực. Điều đó đúng nhưng chỉ với một số loài như con người hoặc các loài động vật có vú. Trên thực tế, giới tính của sinh vật được quyết định bởi nhiều hệ thống khác nhau, từ di truyền học cho đến ảnh hưởng của môi trường, thậm chí là... nhiệt độ.

Vậy điều gì thực sự khiến một sinh vật trở thành con đực hoặc con cái? Hãy cùng khám phá các cơ chế xác định giới tính kỳ lạ nhưng tuyệt vời của tự nhiên.

1. Gen, nhiễm sắc thể và hệ thống giới tính không chỉ có XX-XY​

Ở người và phần lớn động vật có vú, hệ thống giới tính phổ biến là XX (cái) và XY (đực). Gen SRY nằm trên nhiễm sắc thể Y đóng vai trò là công tắc kích hoạt giới tính nam. Tuy nhiên, hệ thống này không phải là duy nhất trong tự nhiên.

Một số ví dụ tiêu biểu:

Châu chấu: Hệ XX-XO. Con cái có cặp XX, trong khi con đực chỉ có một nhiễm sắc thể X (XO), tức là... thiếu mất một chiếc.

Chim: Hệ ZW-ZZ. Ở đây, ngược lại với con người, con cái là ZW (dị giao tử), còn con đực là ZZ. Gen DMRT1 nằm trên nhiễm sắc thể Z quyết định giới tính. Có hai bản sao (ZZ) thì phát triển thành đực.

Bướm đêm: Một số loài có hệ ZO-ZZ, trong đó con cái chỉ có một nhiễm sắc thể Z duy nhất (ZO).

Ong mật và kiến: Giới tính được xác định theo kiểu đơn bội lưỡng bội. Con cái được sinh ra từ trứng đã thụ tinh (lưỡng bội), còn con đực lại nở ra từ trứng chưa thụ tinh (đơn bội) nghĩa là chúng... không có bố!

2. Giới tính có thể thay đổi theo... nhiệt độ​

Không phải loài nào cũng "cắm sẵn" giới tính trong bộ gen. Một số loài động vật để môi trường tự quyết định. Và yếu tố chính là nhiệt độ.

Ví dụ:

Ở nhiều loài rùa, nhiệt độ cao hơn ngưỡng tới hạn sẽ tạo ra con cái, còn thấp hơn thì ra con đực.

Ngược lại, ở một số loài thằn lằn cầu vồng, nhiệt độ cao tạo ra con đực.

Ở cá sấu, giới tính đực xuất hiện ở nhiệt độ trung bình, còn nhiệt độ quá cao hoặc quá thấp sẽ sinh ra con cái.

Điều này xảy ra vì nhiệt độ ảnh hưởng đến mức độ hormone trong trứng hoặc phôi, từ đó quyết định giới tính của sinh vật. Cơ chế này vừa kỳ lạ vừa tinh tế, nhưng cũng khiến nhiều loài dễ bị tổn thương khi môi trường sống bị thay đổi bởi biến đổi khí hậu.

Kết luận: Giới tính là cả một thế giới phức tạp và kỳ diệu​

Không phải lúc nào con đực cũng là XY, và con cái là XX. Trong tự nhiên, chúng ta thấy đủ kiểu hệ thống xác định giới tính: ZW-ZZ, XO-XX, ZO-ZZ, đơn bội lưỡng bội, thậm chí phụ thuộc vào nhiệt độ.

Tất cả những hệ thống này là kết quả của sự tiến hóa lâu dài, nhằm giúp các loài sinh vật thích nghi tốt nhất với môi trường của mình. Và nếu nhìn kỹ hơn, bạn sẽ thấy: giới tính không đơn giản là hai lựa chọn mà là một dải phổ sinh học đa dạng và đầy bất ngờ.