Tại sao lịch sử cảnh báo AI có thể sắp bước vào “cú sập 1929” phiên bản mới?

[Quang Trương]

Liệu chúng ta có đang lặp lại sai lầm cách đây 100 năm mà không hề biết?

Khi điện từng là “AI của thế kỷ 20”​

Vào thập niên 1920, điện không phải là thứ hiển nhiên như ổ cắm trên tường. Nó từng là công nghệ nóng nhất hành tinh, được thổi phồng không kém gì AI hiện nay. Cả phố Wall khi đó lao vào đầu tư vào những cái tên như Electric Bond & Share hay Commonwealth Edison tương đương với Nvidia hay OpenAI bây giờ.

Điện mở ra một đời sống mới: phim ảnh hiện đại, tạp chí in nhanh, radio buổi tối. Nó hứa hẹn một tương lai tự động hóa, năng suất cao và con người rảnh tay tận hưởng giải trí. Cả tư bản lẫn cộng sản đều mê mẩn Lenin từng tuyên bố: “Chủ nghĩa cộng sản là chính quyền Xô Viết cộng với điện khí hóa toàn quốc.”

Tương tự hôm nay, AI được xem là nền tảng tái cấu trúc toàn bộ nền kinh tế từ quốc phòng đến giáo dục. Và cũng giống như điện cách đây 100 năm, AI đang đi rất nhanh, có lẽ nhanh hơn cả khả năng kiểm soát của chính những người triển khai nó.

Bùng nổ rồi sụp đổ​

Khi mọi công ty đều tự nhận mình là “công ty điện”, giá cổ phiếu tăng phi mã bất chấp nền tảng kinh doanh khó đánh giá. Thị trường bị thao túng bằng các cấu trúc sở hữu chồng chéo. Đến năm 1929, cổ phiếu tiện ích chiếm gần 1/5 giá trị sàn chứng khoán New York. Các tập đoàn mẹ kiểm soát tới 80% nguồn điện toàn thị trường.

Sau đó là cú sập lịch sử ngày 24/10/1929. Chỉ trong 5 năm, chỉ số Dow Jones Utilities từ 144 rơi xuống chỉ còn 17. Thất nghiệp tại Mỹ tăng từ 3% lên 25%. Giấc mơ về tương lai an nhàn bằng công nghệ biến thành cảnh xếp hàng nhận bánh mì.

Samuel Insull đại gia từng sở hữu khối tài sản 150 triệu USD (hơn 4.000 tỷ VNĐ thời đó, tương đương hàng chục tỷ USD hiện nay) bị cáo buộc tham nhũng, bỏ trốn rồi phải xét xử. Hơn 1,1 triệu cổ đông và trái chủ mất trắng.

Câu chuyện kết thúc không phải bằng công nghệ biến mất, mà bằng cải cách mạnh tay. Ngành điện bị tách nhỏ bằng Đạo luật Công ty Tiện ích Công cộng 1935. Điện từ biểu tượng tương lai trở thành ô “Công ty Điện lực” khiêm tốn trên bàn cờ tỷ phú Monopoly.

Bài học cho AI hôm nay​

AI đang được triển khai thần tốc, thậm chí vượt quá khả năng quản lý của doanh nghiệp và chính phủ. Vài ông lớn đang kiểm soát hạ tầng AI toàn cầu. Nhà đầu tư cá nhân, quỹ hưu trí, ETF đều đổ tiền vào mà không hoàn toàn hiểu rủi ro. Quy định thì chắp vá: EU thì siết chặt bằng Đạo luật AI, Mỹ thì nới lỏng dưới thời Tổng thống Donald Trump, các bang lẻ tẻ tự xử lý theo cách riêng.

Câu hỏi là: liệu chúng ta có thể biến AI thành một hạ tầng vô hình như điện mà không cần trải qua một “Đại suy thoái AI” trước đó?

Hay chúng ta sẽ lại đợi đến khi xảy ra khủng hoảng, rồi mới cuống cuồng ban hành luật?

Với Việt Nam nơi đang đẩy mạnh chiến lược AI quốc gia chúng ta nên chọn bài học nào: chạy nhanh rồi vá lỗi, hay nhìn lại lịch sử để tránh hố sâu trước mặt?
Nguồn: theconversation